BIBLIA EUSKAL HERRIKO HISTORIAN (2010-11-05)

AURKEZPENA

Fitxategia eskuratu: 2010-11-05 BIBLIA EUSKAL HERRIKO HISTORIAN

Lerro hauen buruko titulu ponposoak besterik ematen duen arren, gainez gain bi alderdi hauez jardungo naiz:

−batetik, zer leku izan du Bibliaren mezuak Euskal Herriko (E.H.) katolikoengan?; beste modu batean esanda, E.H.ko katolikoak kristau izan al dira?;

−bestetik, Bibliaren edo Bibli zatien euskal itzulpen nagusienen deskripzio laburra egingo dut.

Jakina denez, lan asko egin da Bibliaren euskal itzulpenen inguruan. Lanik gehienak, alabaina, itzulpen horiek euskararen munduan zer eragin izan duten aztertzen jardun dira. Asko tratatu izan da Leizarragaren Testamentu Berriak jarraipenik eta oihartzunik izan balu, euskarak izango zukeen balizko bilakaeraz. Eta beste herri batzuetan  Bibliaren itzulpenek izan duten eraginez azterketa asko burutu da.

Dudarik gabe, garrantzizko puntua da hori. Nola ez? Baina izan dena izan da. Eta balizko eiherak ez du irinik egiten.

Beste alde batetik eta Joanes Leizarragaren Testamentu Berriaren inguruan, entsegu inportantea izan zitekeela ematen zuen titulu handia eskaini digu, duela gutxi, Xabier Kintanak: GURE TESTAMENTU BERRIAREN AURRETIKO ZAHARRAK¹. Erreforma protestantearen aurretiazko eragile izan bide diren kausez ari da Kintana lan horretan, oro har. Izan zitekeela diot, zeren kutsadura handia eta isuri bakarrekoa izatea nabari baitiot lanari. Edonola ere, euskarazko idazkietarako bide-urratzaile handia gerta daiteke.

Hirugarren, Bibliaren edo zatien euskal itzulpenen joan-etorriez ikerketa handi eta interesgarriak egin dira.

Jakina, egindakoa handia delarik, ez da txikiagoa egiteke dagoena, beti ere testugintzari bakarrik atxikirik (Bibliaren inguruko beste gai batzuk zenbaki honetan berean aztertu dira); besteak beste:

−itzulpenen kalitatea, ez euskararen kalitatearen aldetik − honetaz bada egindakorik−, baizik exegesiaren aldetik; Orixek badu zerbait esana han eta hemen²; bada zerbait esana, giro polemikoan, Koldo Mitxelenaren eta Orixeren artean ere³;, baina oso anekdotikoa deritzot horri guztiari; Ramon Irizarrek ere badu zerbait idatzia gai horretaz ELIZEN ARTEKO BIBLIAren (EAB) inguruan⁴; hori guztia, ordea, gaia aski puntual ukiturik egina da; azterketa sistematikoaren falta nabari dut;

−E. H.n izan diren eta diren bibli adituek euskarazko lanaren inguruan izan duten nagikeriaz ere balegoke zer esanik.

Azken honetaz jarduna naiz noizbait. Azken aurrekoaz idazteko ez naiz gai.

Hasieran aipatu bi gaiez, ausardia handiaz armaturik, lerro batzuk idatziko ditut. Bi haietako bigarrenaz, ni baino abilago jardun denik bada; halere, modu laburrean ikuspegi orokor bat emango ote dudan hasiko naiz. Bi haietako lehenengoaz jarduteko, berriz, mundu lainotsuan sartuko naizen beldur eta jakitun naiz; halere, beste jantziago batzuentzat iradokizun eta erronka izango delakoan, burruntzalia lotsagabeki sartzera noa.

 

I. ZER LEKU IZAN DU BIBLIAREN MEZUAK EUSKAL HERRIKO (E.H.) KATOLIKOEN BIZITZAN?

 

«Kristau-bizitza sortu zen une beretik hasi ziren fededunak beren bizitza Hitzarekin argitzen, eta hau izan da kristautasunaren bizitzarako elikagai sakon eta beharrezkoena».

Nire adiskide baten esaldi xume horren inguruan, eta E.H.ko katolikoei dagokienez, bi galdera garatu nahi nituzke, gaingiroki bada ere.

 

1.-E.H.ko katolikoak Bibliarik gabeko kristau?

 

Lehenik eta behin, Biblia esatean, ez dut esanahi Biblia idatziaren eza soilik. Gauza jakina da lehen kristauek, Itun Berriari dagokionez bederen, ez zutela Biblia idatzirik; halere, ahoz ahoko Bibliaz, nagusiki, bizi zuten beren kristautasuna.

E.H.ko katolikoez ari naizela, ahoz ahoko Bibliarik izan ote duten da galdera, zeren idatzizkorik izan ez dutela, oso berandu arte, gauza historikoa baita.

Galdera hori arrazoizkoa dela, oinarririk baduela adierazko bada arrastorik gure herri honen historian.

E.H.n kristautasuna sartu baino askoz geroagokoa da ezagutzen dugun lehen euskal liburua: Bernat Dechepare, Linguae Vasconum Primitiae; 1545ekoa, hain zuzen. Liburu horretan, lehenengo poemak izenburu hau du: Doctrina Christiana⁵.

Poema horrek 19 orritan 500 lerro inguru ditu; behin ere ez du aipatu Jesus edo Jesu Kristo izena. Gurutzea aipatu du, Gorputz Santua ere bai, Jainkoaren Semea orobat, baina Jesu Kristo aipatu ere gabe, eta askoz gutxiago piztuera. Jedinek⁶ Europako XV. mendeko joeraz dioena nabari zaio XVI. mendeko poema honi: «irakaspen moral praktikoa» da nagusi; eta hori baino okerragoa: ebanjelioko pasarte apokaliptikoei hondamendizko esanahia ezarri die; zoritxarrez, katolikoen artean oraintsu arte bizirik egon den ikuspegia, hain zuzen (oraindik ere dagoena?).

Gogoan dut, Elizen Arteko Biblia (EAB) moldatzen ari ginela, Felipe Fuenterrabia-k, I.B.ko gaietan adituak erdi-txantxetan esan ohi ziguna I.B.ko Santiagoren Gutunaz: «idazki hau ez da kristaua», zeinak bi bider bakarrik aipatzen baitu Jesu Kristo izena eta fedeaz baino gehiago jarduera moralaz ari baita. Aipatu dudan XVI. mendeko euskarazko poemaz beste horrenbeste esan behar ote?

Baina nago, E.H.ko katolikoek, ordu arte, urte eta mende askotan bizi izandako «kristau» izaeraren errainua ote den poema hori. Azken batean, gure herria ez da izan, ez egoera zibilean, ez politikoan, ez erlijiosoan uharte isolatua, baizik Europari neurri handian lotua, Europaren eraginaren pean bizia. VIII. mendeaz ari dela, maila politikoaz, hona Jedinen baieztapena: «Aldi honetan frankoek beren mugak Pirinioetaraino zabaltzeko era izan zuten. Marca Hispanica deritzona fundatu zuten, baita nola-halako subiranotasuna ere Nafarroa euskaldunaren gain (Iruñea anexionatzea 796-798 inguruan)»^7.(nik euskaratua, jakina) Ez dakit, halere, Jedinen baieztapen hori, Iruñea anexionatzeaz dioena, zenbateraino den egia.

Europaren eragina bizi izan zuen, maila erlijiosoan, geroago Clunytarren aldetik (XI. mendeaz gero), zistertarren (XII mendeaz gero) aldetik. Eta, jakina, askoz lehenago, Europatik etorririk, kristautasuna sarrarazi zutenen aldetik. Ez da nire asmoa horretan luzatzea. Baina horrek indar ematen dit esateko Europan katolikoek bizi zuten jarrera orokorrak bazuela zerikusirik E.H.koen artean ere.

Horiek horrela, Zirilo eta Metodio santuek, IX. mendean, zailtasunak izan bazituzten testu liturgikoak herri-hizkuntzan emateko, E.H. mezako testu bibliko apurrak entzutez hartzeko ere barau egin behar izango zuten; katekesian ere ezer gutxi entzuten bide zuten Bibliaz; alde horretatik, Danubio inguruko ebanjelizazioaz, VIII. mendearen azken aldera, hona Jedinek dakarrena: «Kristoren misterioa, fedeari dagokionez, modu harrigarriro sumarioan ageri da idazki kateketikoetan»⁸ .

Baina luze joko luke prozesu hori guztia adierazteak. Geroago ere ez da nabari, Bibliaren ikusmolde nagusia herri-mailan txertatzeko mugimendu orokorrik. Behin eta berriz irakurtzen da predikua bera kaxkarra zela, kleroak ez zuela prestaketa egokirik, liturgia bera arduragabe ospatu ohi zela. Juan Gerson (+1429) kexu da Biblia mespretxatua delako. Jakinik, herriak latina ez zuela ezagutzen, guztiz bitxia gertatzen zaigu 1397an eginiko kontsulta hau: «Utrum sit licitum, sacrae scripturae libros in vulgari editos vel translatos legere eta habere» (ea zilegi den herri-hizkuntzan argitaratuak edo jarriak izan diren eskritura santuko liburuak irakurtzea edo edukitzea). Harrigarria, baina Bibliaz zuten atxikipenaz esanahi handikoa.

Europan Bibliaren inguruan zen jarreraz azken testigantza gisa, hona lerrokada hau: XIV. eta XV. mendeetako Europa erdialdeko kristau-predikuari gagozkiola, ikuspegi ilun hau dakarte C. Bihlmeyer eta H. Tuchle historialariek⁹: alde batetik, sona eta hitz-jario handiko predikari batzuk bai, baina, bestetik eta, oro har, hitzaldietan eskola teologikoen arteko eztabaidez jardun ohi ziren; prediku herrikoian, berriz, gustu eskaseko legendak, adibideak eta anekdotak ziren nagusi. Humanismoa gailurrean zenean, Italian nagusiki, antzinako klasikoen aipamenek alde batera utzarazten zuten Biblia. «Predikari asko oso gutxi mintzo ohi ziren Kristoz». Prediku ona monasterioetara eta zenbait talde txikitara mugatu ohi zen.

E.H.ko egoerara zehazkiago gagozkiola, hor daukagu Axularren GERO famatua. Bere handitasunean, ez du salbamenduaren historia jardungai, baizik aszetika; zehazkiago esanda, liburuaren tituluak berak −GEROk− adierazten duen eta Axularrek berak IRAKURTZAILEARI delako pasartean, 6. zk.an¹⁰ dakarrena: «etzuela deusek ere hanbat kalte egiten arimako, eta ez gorputzeko ere, nola egitekoen geroko utzteak, egunetik egunera, biharretik biharrera luzatzeak».

Villasantek argitalpen horri egindako AITZINSOLASAn liburuaren hainbat ezaugarri aipatu ditu esku artean dudan auziaren inguruan: «erdi mailako jende diruduna eta zerbait eskolatua dena»rentzat egina da, «kristau fedearen ikuspegitik hartua da», «eskolastiko on gisa» dihardu autoreak, «Eskritura Saindutik hartutako pasarteek dute lehen tokia Gero-ren aipamenetan», «Behin baino gehiagotan esan da… Kristau bizitzearen saiets edo alderdi negatiboak azaltzen dituela». Horrek guztiak aski ondo deskribatzen du liburuaren izaera; halere, baditut neure dudak laugarren ezaugarri horretaz: Bibliako aipamenek ote duten ala antzinako autoreenek ote duten lehentasuna. Nolanahi ere, Biblia ez da hartu, askoz gutxiago ere, kontakizun gisa, baizik autoreak «eskolastiko on» bezala frogatu nahi duen zerbaiti plus bat emateko; hau da, Biblia sententzia-sail handi bat duen zaku handitzat hartu da, behar denean, autoritate bila, eskua nora bota izan dadin.

Esan beharra dago hemen, GEROren lehen edizioa 1643koa dela. Hau da, Trentoko kontzilio ondokoa, eta Kontrarreforma garaikoa. Esan nahi da, alegia, Ipar Euskal Herrian, Donibane Lohitzuneko idazle taldetxoak, euskaraz eta erlijioaz liburu on bat idatzi beharra ikusi, akuilatu eta erabaki zuenean, ez zuela ikusi Joanes Leizarragak, ia mende bat lehenago, urratu zuen bideari jarraipena emateko aukerarik. Izan ere, lehenago Biblia herri-hizkuntzan ematearen kontrako jarrera handia izan bazen, areagotu egin zuen hori Trentok berak, bere anbiguotasunen bidez. Kontrarreformak, berriz, debekatu ere egin zuen¹¹. Jesusen gurutzean ezarritako idazkiari eskaini zizkioten hiru hizkuntzetan soilik idatzi, irakurri eta entzun omen zitekeen Biblia: hebreeraz, grekoz eta latinez. Luter-en eta lagunen Erreformaren kontrako jarrera itsua izan zen. Benedikto XIV.a aita santuak Brevis agiria atera zuen 1757an Biblia herri-hizkuntzan irakurtzeko baimena emanez.

Bibliaren gabezia hori ordaindu nahian, Europa guztian sortu zen dotrina-saila, kristau-ikasbideen sail handia. Euskal Herrian, proportzioz, inon baino sail handiagoa. Baina hona zer dioskun E.H.ko dotrinen kontuan aditua den Jose Mari Rementeriak, Trento ondoko kristau-ikasbideez ari dela: «Azken gizaldiotan, Eliza osoan erabili diren Kristau Ikasbide gehienak 1566an agertu zen Catechismus Romanus-en oinarrituak izan dira; baina Trento-ko Dotrina honen alderdi on asko −haren Bibli kutsua, Irakatsi guztiak Kristoren inguruan eratzea, metodu aldetik ematen dituen argibideak… − guztiz alde batera uzten dituztela. Dotrina hauen ardura guztia, herejeen aurka, fede egiak argi irakastea izango da»¹². Catechismus hori Pio V.a aita santuak 1566an argitarazitako dotrina da.

 

2. E.H.ko katolikoek Biblia kontuan izan

 

Duela gutxi, galdera egin zioten Jon Sobrinori ea zergatik ez den ikusten gaur egun XX. mendean izan ziren teologo handiak bezalakorik. Erantzuna: «Ez da egia teologo handirik ez dagoelako hori; gertatzen dena da gaur egungo teologoak herriaren teologo direla, teologia narratiboa, kontatzailea, egiten dutenak»¹³.

Ez dakit erantzun hori egokitu dakiokeen gure kasuari. Hein batean bai. E.H.ko kristaua ez ote da izan Biblian ikasi gabea, baina egintzetan bibliaren betetzailea? Eta ez ote da izan, Bibliaren irakurlea ez, baina bai Bibliaren kontatzailea?

Erdi Aroaz bederen nekez aurkituko dugu erantzunik bigarren galderarentzat: Bibliaren kontatzailea ote zen E.H.ko kristau hori? Lehenengo galderari dagokionez, baikorrago erantzun genezake agian. Berariazko testigantzarik esku artean izan gabe ere, aztarna edo susmo batzuk aipa genitzake.

Aro modernoari gagozkiola, kontatzaile izan delakoaz badugu testigantza argiagorik; badu euskaraz alde horretatik hainbat liburu, erruz erabili izan denik; Bibliako testua izan gabe, Bibliako pasadizoen kontakizun direnez ari naiz; ezin jardun ninteke puntu honetaz, lana entregatzeko epea gainditua eta lana luzeegi egiten ari zaidalako; dena den, testigantza idatziak hor daude. Irakurri gabe, Bibliaren betetzaile izateaz, berriz, Erdi Aroko kasu berean izango ginateke aro modernoan ere. Ikus dezagun zerbait puntu honetaz.

 

2.1. Irakurri gabe, Bibliaren betetzaile

 

Gauza jakina da: 1571 arte euskaraz ez dugu izan ez Bibliarik, ez Itun Berririk. Eta 1571ko Testamentu Berriak, Joanes Leizarragarenak, bizi laburra izan zuen, geroago azalduko dugunez. Eta Vatikano II.a kontzilio arte euskaratu zirenek ez zuten izan, esateko, irakurlerik, Orixeren meza liburuko¹⁴ bibli pasarteak salbu.

Halere, nondik edo handik jaso izan du euskaldun askok ebanjelioaren kutsua, izan duen jokabideak adierazten duenez; ez, jakina, beste herri batzuk baino hobea izan delako, ezta txarragoa ere, ordea. J.I. Tellecheak, Loiolako Ignazioz ari dela¹⁵, dioen hau oso zabal hartu izan da euskaldun jendeaz: «Egun hartan aurkitu zituen (Inaziok) arrantzaleen eskuzabaltasun eta bihotz ezagun-ezagunak».

Bestetik, pentsatzekoa da kleroak gutxi-asko ezagutuko eta agertuko zuela Biblia herrian. Alabaina, egia esan, alde horretatik klero hori ez da gehiegi famatu izan predikuan eta katekesian egindako lanagatik; askoz gutxiago Bibliaren ikuspegitik egindakoagatik. Baina, pentsatzekoa da ere ez zela jardungo Bibliari inolako erreferentziarik egin gabe. Kalbinismoak XVI. mendean Bibliako Itun Berria euskaraz emateko hain jende abila eta trebea, Joanes Leizarraga eta lagunak, aurkitu izanak zerbait esan nahi du; bazela, alegia, jende aski treberik; ikus «Leizarragaren talde-lagunak» Joseba Intxaustigan¹⁶ . Bestetik, Bibliaz erreferentziarik egiten ez bada ere, kleroan batzuek bederen bazutela kezkarik agertzen du Axularrek dakarren esaldi honek: «Egun batez, konpainia on batean, euskaldunik baizen etzen lekhuan nengoela, ekharri zuen solasak, izan zen perpausa, etzuela deusek ere hanbat kalte egiten arimako, eta ez gorputzeko ere, nola egitekoen geroko utzteak…»^17.

Alde horretatik, XIV. eta XV. mendeetako Europa erdialdeko kristau-predikuari gagozkiola, ikuspegi iluna dakarte C. Bihlmeyer eta H. Tuchle-k¹⁸: alde batetik, sona eta hitz-jario handiko predikari batzuk bai, baina, bestetik eta oro har, hitzaldietan eskola teologikoen arteko eztabaidez jardun ohi ziren; prediku herrikoian, berriz, gustu eskaseko legendak, adibideak eta anekdotak ziren nagusi. Humanismoa gailurrean zenean, Italian nagusiki, antzinako klasikoen aipamenek alde batera utzarazten zuten Biblia. «Predikari askok oso gutxi mintzo ohi ziren Kristoz». Prediku ona monasterioetara eta zenbait talde txikitara mugatu ohi zen. E.H.an ere horrelatsu?

Hirugarren, monasterioak eta bestelako eraikin erlijiosoak aski garaiz kokatu ziren E.H.an: Leire (XI. m.), Uxue (XII. m.), Aralarko San Mikel (1098an), Zangotzako Sta. Maria (XII/XIII. m.), etab.¹⁹ Horietako apaindurek bazuketen Bibliako erreferentziarik. Esan nahi dut, batetik, Bibliarekiko erreferentziarik ikusiko zuela euskal jendeak; bestetik, monumentu famatu horietara mugatu gabe, E.H.ko zokoetan egin ziren eliza, ermita etab.etan Bibliaren kutsuak eragindako eskua ikusiko nuke, bai artistengan, bai monumentuak eragin eta egin zituen herriagan.

Badirudi, hasiera batean katekesia ez zutela gehiegi lantzen. Halere, ez zen ez-ohikoa Tellecheak Loiolako Ignazioz dakarren pasadizoak ondo adierazten duenez²⁰: Ignaziori, Parisen gaixotu delarik, bere jatorriko haizeak eta giroak on egingo lioketeela esan diote; etorri (1535ean) eta katekesia ematen hasi nahi du; anaia batek agertu dio ez zaiola inor etorriko entzutera, baina hark «bat bakarra aski nuke»; bat ez, baizik entzule asko izan zuen. Ez dakigu euskaraz jardun ote zuen; segur aski, bai. Trentoko kontzilioaren ondoren, E.H.ko gotzainek askotan eskatzen diote kleroari katekesia eman dezan, eta euskaraz eman dezan, gainera. Zoritxarrez, dotrina inprimatuek adierazten dutenez, erreferentzia gutxi egiten zaio Bibliari.

Axularrek, halere, askotan aipatzen du Biblia^21..Obra aszetikoa da. Ezin jakin zertaraino sartu zen lan hori herri xehean.

Horiek horrela, modu lausotsuan geldituz bada ere, hainbat alderditik harturik, esan genezake E.H.ko jendeak Biblia bizi zuela, nola edo hala, neurri batean. Askoz bortitzago baiezta genezake hori jarri dugun mugaren, Vatikano II.a kontzilioaren, bezperako jende asko ezagutzeko zoria izan dugunok. Horretan, agian, segidan dakargun zati honek, Bibliaren kontatzaile izatearenak, zerikusirik izan du.

 

2.2. Irakurri gabe, Bibliaren kontatzaile

 

Lehenago aipatu dudan Jon Sobrinok hau dio: gaur egun «teologia narratiboa, kontatzailea» egiten da. Baieztapen horri nabari zaion ahoberokeria kendurik, garbi dago zein duen xede Sobrinok teologia egitean. Biblia salbamen-historia baldin bada, kontatu egin behar da. Ez da dialektika-kontua, ez da burua hausten ibiltzea Jainkoa badela eta horrelakoak argudioka frogatzeko. Bibliak herri batek bizi izan duen esperientzia kontatu digu.

Alde horretatik, zer egin da Euskal Herriko katolikoen historian?

Pentsatzekoa da Euskal Herrian kristautasuna sartu zenetik, Jesu Kristo izango zutela erdigune. Baina Europa osoan gertatu zen bezala, eliz gurasoen aroa bukatu zenetik, kontatzearena baino gehiago argudiatzearena nagusituko zen.

Halere, Itun Zaharreko eta Berriko kideek egiten zuten bezala, gure aurrekoek izango zuten sutondoan zer kontaturik ebanjelioaz, argindarrik eta telebistarik ez zuten iluntze luze haietan. Kontu zaharrek eta ebanjelioko pasadizoek izango zuten tokirik. Gure herria kontatzaile izatearen testigantza argia dakarkigu Orixek Euskaldunak poemari ezarritako Itzaurrean²²: «Eunetatik larogeita amabost, gutxienik, neure begiz ikusiak, neure belarriz entzunak ditut», dio poemakoak nondik hartuak dituen adieraztean.

Dena den, berandu samarrekoa bada ere, eta euskarazkoa ez izanik ere, badugu testigantza bat kontatzearena neurritxo batean bizirik agertzen diguna Euskal Herrian: Loiolako Ignaziorena. Iruñean, 1521ean, larri zauritua delarik, Loiolara erretiratu da, «eta Vita Christi bat eta santuen bizitzaren beste liburu bat eman zizkioten». Vita Christi ez zen kontakizun purua, ezta, ordea, ohikoak ziren liburu teologikoak bezalakoa ere; neurri batean, bederen, kontatzaileetakotzat eman daiteke.

Izan zen antzerki liturgikorik ere XVI. mendean, Koldo Mitxelenak dioskunez²³. Zuberoako pastoraletan ere egin ohi zaio erreferentziarik Bibliari; baina horietarik XVIII. mendea baino lehenagoko testurik ez da gorde.

Aski geroago, baditugu idatzizko hainbat testigantza. Esaterako, Etcheberry apheza, Testament Zaharreco eta Berrico istorioa (1874); I.Z.eko 36 kap. eta I.B.ko 18 ditu; Lardizabal, Francisco Ignacio de, Testamentu Zarreco eta Berrico condaira (1887); I.Z.ko 31 gai eta I.B.ko 17, etab.

Katolikoen artean, Bibliarekiko atxikimendua handitzean, XX. mendean, asko ugaldu dira horrelako obrak. Esan daiteke, predikuan eta katekesian ere indar handia hartu duela Bibliako pasadizoak kontatzearen joerak. Katekesiari dagokionez, hala egiaztatzen dute erabiltzen diren testuek, bai paperekoek bai bideoek. Igandeko bibli testuen inguruko homilia prestatzeko osagarriak ere indarra hartzen ari dira, bai paperean bai internetez emandakoak. Halere, harrigarria da euskaraz emana den Holandako Dotrinak²⁴ oihartzun handiagoa ez izana.

Azkenik, Bibliaren inguruan oso emankor bihur daitekeen beste fenomeno bat. Han eta hemen, laikoen artean Bibliaz nola baliatu ikasteko taldetxoak eratzen hasiak dira. Baditut bi herrialdetako datu xume batzuk, Ipar Euskal Herrikoak, Belokeko Marcel Etchehandyren eskutik jasoak, eta Gipuzkoakoak, Mª Jesus Amundarainen eskutik.

 

Hona Mª Jesusena (2009-10-29):

 

–         «Nire hemengo [Donostiako Elizbarrutiko] lana Hitzaren irakurketa fede ikuspegitik egin nahi duten taldeak sortzea da; hauei lagundu eta beroien animatzaileen formazioa prestatu, horretarako behar diren ikastaroak antolatuz.

–         Gaur egun, Gipuzkoan ehun inguru dira irakurketa hau egiten duten taldeak; hauetatik hamabiren bat talde euskaraz eta gaineranzkoak erdaraz.

–         Ikastetxeetan, oraingoz, Oñatiko Elkar hezi ikastetxean dago irakasle talde bat eta baita gurasoen beste talde bat ere. Gehienak parrokien inguruan sortutako taldeak dira

–         Nik dakiten elizbarrutietan, proiektu orokorra bezala, Santander, hemen eta Huelvan; baina parrokietan badira esperientzi gehiago. Adibidez Durangon hasten dabiltza…».

 

Hona Martzel Etchehandyrena (2009-10-22):

 

«Orai berean mintzatu naiz elizbarrutiko arduradunarekin :

 

–   Bibli formakuntza arduradun bat bada Euskal Herrirako (beste bat Biarnorako) : Jean – Pierre Etcheverry.

–   6 talde baditu, Iparraldeko 6 herri-nagusitan.

–   Talde bakotxak 2 oreneko ikastaldia badu hilabetero, 8 hilabetez.

–   Talde bakotxak 20/30 ikasle ditu. Orotara 150 bat.

–   Dena frantsesez egiten da. Duela 4 urte arte euskaraz ere egiten zen.

 

–   Beloken, 10 hilabetez, oren bat eta erdi hilabetean, Ebanjelio irakurketa bat egiten da, ikasleek berek eskaturik, eta euskaraz bakarrik. 10 bat ikasle.

–   Beloken, 8 hilabetez urtean, hilabetero egun bat osoz, kurtso bat emaiten da Bibliari buruz. Joan den urtean Jondoni Paulo zen ikasgai. 20 bat entzule.

 

–   Ikastetxeetan ez da bibli kurtso berezirik, katekesian ez bada».

 

Nire lehenengo sail hau bukatzeko, galdera bat utzi nahi nuke airean, lehenago aipatua dudan Jon Sobrinoren erantzunaren haritik. Hau dio Jonek: garai bateko teologia monjeek eta  klerigoek egina zen, teologia espekulatiboa «XX. mendearen azken aldera bakarrik hasi dira arduratzen, ez bakarrik Jesusek irakatsitako egiez eta doktrinaz, baita egintzez ere. Teologo klasiko bati ez zion sekula buruak emango hau esatea: “Jesus jateko moduagatik hil zuten”. Duela gutxi arte, Jesusen otorduak ez zitzaizkion axola teologiari. Bestetik, askapen-teologiak dio ezen bigarren datorren egintza dela teologia. Jardutea da lehenengo gauza, zuzenaren alde borroka egitea; ondoren soilik egin daiteke teologia»²⁵ . Eta nire galdera: zer-nolakoa da gaur azaltzen ari garen Biblia?

 

II. BIBLIA EDO BIBLI ZATIAK EUSKARAZ

 

Orain artekoan saiatu naiz azpimarratzen, Bibliari dagokionean, guztia ez dela idatzia izatea. Hain juxtu, euskal literaturak ere, guztira harturik, idatzia izan dena baino osagarri gehiago izan ditu eta ditu. Esan beharrik ez.

Baina, sail honetan, idatzia izan denari lotuko natzaio. Itzulpenen kontu ematearekin batera, on zatekeen Bibliako pasadizoekin egin izan diren antologia nagusienak ere aipatzea, baina hori beste norbaitek egin beharko.

 

1. Joanes Leizarragaren Testamentu Berria

 

Leizarragaren hau hainbat aldiz berrargitaratu izan da osorik²⁶; zatika ere bai.

Ugaria da liburu honen inguruko bibliografia; eskurakoienak aipatuko ditut oharrean²⁷. Zertzelada ugari aurkituko dugu aipatu bibliografia-lan horietan, bibliografia gehiago ere bai. Nire gusturako, bi osagai ikusi dut eskas lan horietan: batetik, itzulpenaren exegesi-balioaz ezer gutxi argitu izana; bestetik, Schuchardt-en goi-mailako azterketa filologikoaz aparte, maila apalagoko euskararen deskripzio egokirik eman ez izana; azken puntu honetaz, Akesolo luzatu da gehienik eta Kintana ere aski; ez da nire asmoa −gai ere izan behar da− hutsune hori betetzekoa.

Horiek esanik, bil ditzadan egileaz eta obraz datu eta ezaugarri berezienak.

Luter handiak XVI. mendean harrotu eta eragin zuen erreformak adar asko bota zuen. Horietan bat, kalbinismoa. Katolikoen aldetik ere eliz erreformatzaile baikor handiak sortu ziren garai bertsuan; baina ezagunagoa eta indar handikoa joera negatiboko kontrarreforma nagusitu zen ondoren. Horrek, esku artean dugun arazoari −euskarazko bibli liburuaren hedapenari− dagokionez, eragozpen handia sortu zion: Biblia herri-hizkuntzan jartzea debekatzeraino iritsi zen aipatu kontrarreforma hori, lehenago esana dudanez, eta, debeku hori alboratzeko, XVIII. mendea arte ez zuen burua altxatuko herri-gogoak.

Kalbin-ek (1509-1564), joan-etorri eta liskar askoren ondoren, Genevan kokatzea eta han indartsu eta boteretsu egitea lortu zuen. Luter baino oldartsuagoa zen, eta geografi alde askotara egin zituen keinadak. Euskal Herrira ere bai. Eta giro aproposa aurkitu zuen Nafarroa Beherean, erreforma protestante erlijiosoari zegokionez baino gehiago egoera politikoagatik.

Hain zuzen, Euskal Herriarentzat hain galgarri gertatu ziren Aragoi-Gaztelako errege katoliko izenekoek, indarra eta aita santuaren balizko bulda²⁸ zirela medio, Nafarroa txiki eta zimur utzi zuten: Nafarroa Garaia lapurtu (1512) eta Nafarroa Beherearekin bakarrik utzi Nafarroako zinezko (ez jatorrizko, halere) erregeak. [Zein ote da euskaldunen zoria, orduan bezala, behin eta berriz herri-agintariek eta eliz agintariek gure aurka bat eginda agertu behar izateko: Fernando eta bulda, Franco eta eliz hierarkia, Francoren ondoko espainol agintea eta Espainiako gotzain-batzarra, besteetan ez bada ere, gure auzian bat eginik kontra agertzeko? (Barkakizun izango ahal dut, bihotz-mina husteko, lekuz kanpoko digresio hori!)]. Urte batzuk geroago, Enrike II.a aita hiltzean, Joana III.a Albretekoa gertatu zen «Nafarroako erregina eta Biarnoko Andre gehien». Hegoaldeko erregea eta Pariskoa kontra zituela, ez baterako ez besterako, inorako ez zela gertatu zen Joana. Egoera hartan, zirriztu bakartzat protestante erreformatzaileen, zehazki kalbindarren, laguntza ikusi zuen, eta hartara jo zuen.

Hala, jendea bereganatzeko, kalbindarren arma nagusia Biblia zela nabariturik, buru-belarri ekin zion Testamentu Berria euskaraz emateko baliabideak eskaintzeari. Erreforma finkatzeko asmoaz, orobat eragin zuen Joana Albretekoak salmo-sail osoa biarnesez eman zezaten.

Horrela lotu zitzaizkion Joanes Leizarraga −Lapurdin jaioa zen 1506 inguruan eta 1600 inguruan hil: ohi ez bezala ez zen izan Pabe-n urte horretako Sinodoan, 1598an Bastidan jarraitzen zuen artzain, eta 1601ean beste bat ageri da han artzain− eta lagunak (leizarragatarrak Joseba Intxaustiren hitzetan²⁹) lanari, Pabe-ko sinodoan 1563an eskatu zioten Leizarragari itzulpenari; handik bi urtera bukatua zuen lana. Baina, lagunekin eta gabe, askotan orraztu behar izan zuen hasierako lan hura. Azkenean, 1571n eman zuten argitara, Rochellan, erregina hil (1572) baino zerbait lehenago. Testamentu Berria-z gain, hasieran aurkezpena eta sarrera eman zituen liburuan, eta bukaeran hiztegitxo bat, Othoitza Ecclesiasticoen Forma (otoitzak eta sakramentuak), Catechismea, Testamentu Berrico hitz eta minçatzeko manera difficil bacoitz batzu bere declarationequin, Testamentu Berrico materien erideiteco taula, Kalendrera, Heuscal Herrian gaztetassunaren iracasteko cargüa dutenér…, Christino batec iaquiteco dituen punctu… Esan behar da, ordea, testu biblikoaren ondoko osagarriak ez datozela bat Euskaltzaindiaren argitalpenean eta Caja Navarrakoarenean.

Leizarragaren itzulpenaren kalitateari dagokionez, gogo duenak jo beza emandako bibliografiara. Niri dagokidanez, neure hitzez adierazten hasi ordez, nahiago dut irakurleak berak ebatzi dezan. Hartarako, gure itzultzailearen testu labur bat gaur egungo behe-nafar baten, Martzel Etchehandyren, itzulpenarekin konpara dezan eskainiko dut: 1 Korintoarrei 13,4-13.

 

Leizarraga

Marcel Etchehandy

1 Ko 13,4Charitatea patient da, benigno da, charitateaezta inuidiofo: charitateac eztu insolentiaric, eta ezta hancen: 5 Eztu deshonestateric eguiten, eztabila bere probetchuén ondoan, ezta despitatzen: eztu gaitzic pensatzen: 6 Ezta bidegabeaz alegueratzen, baina alegueratzen da eguiáz. 7 Gauça guciac pairatzen ditu, gauça guciac sinhesten ditu, gauça guciac speratzen ditu, gauça guciac suffritzen ditu. 8 Charitatea nehoiz-ere ezta erorten: baina are prophetiác abolituren dirade, eta lengoagéc fin harturen duté, eta scientiá abolituren da. 9 Ecen partez eçagutzen dugu eta partez prophetizatzen. 10 Eta perfectionea ethorri datenean, orduan partez dena abolituren date. 11 Haourra nincenean, haour anço minço nincén, haour anço iugeatzen nuen, haour anço pensatzen nuen: baina guiçón eguin naicenean, abolitu vkan ditut haourtassuneco manerác. 12 Ecen orain mirail batez ikusten dugu ilhunqui: baina orduan beguithartez beguitharte ikusiren dugu: orain eçagutzen dut partez, baina orduan eçaguturen dut eçagutu-ere naicén beçala. 13 Bada orain badaude hirur gauça hauc, fedea, sperançá, charitatea: baina hautarico handiena charitatea da.

1 Ko 13,4 Maitasuna jasankorraeta laguntza emailea da; ez da bekaiztia, ez ahoberoa, ez urguluntzia. 5       Ez da ahalgegabea, ez berekoia, ez haserrekorra; ez du herrarik atxikitzen. 6 Zuzengabekeriak ez du bozkariatzen, egiak du bozkariatzen. 7 Maitasunak dena barkatzen du, dena sinesten, dena igurikatzen, dena jasaiten.   8  Maitasuna betiko da. Profezi dohaina itzaliko da, hizketa arrotzez mintzatzea ixilduko, jakitatea ere itzaliko. 9  Erdizkakoa baita orai gure jakitatea,  erdizkakoa gure profezia; 10 bainan betearen betea etorriko denean, erdizkakoa itzaliko da. 11 Haurra nintzenean, haur eleak nituen, haur-asmoak, haur-arrazoinak.   Gizondu naizenean, haurkeriak utzi ditut.   12 Orai nabar ikusten dugu, mirailan bezala; egun batez aurpegiz aurpegi ikusiko dugu Jainkoa; orai erdizka ezagutzen dut; egun batez berak ezagutzen nauen bezala ezagutuko dut. 13 Hiru gauza ditugu oraidanik, iraunkor direnak: fedea, esperantza eta maitasuna; bainan horietan handiena maitasuna.

 

1617ko dekretuaz, batean bildu zituzten Frantziako eta Nafarroako erreinuak, eta erreforma protestanteak atzera egin behar izan zuen; ondorioz, Leizarragaren lana zokoraturik gelditu zen; are gehiago, haren Testamentu Berria-ren ale asko erre egin zituzten, ale bakan batzuk salbatu ziren.

Leizarragaz luzatzen ari banaiz ere eta beste puntu asko alde batera utzi badut ere, bi hitz haren eraginaz.

Alde batetik, Euskal Herrian Kristoren ebanjelioa sustatzeko, esan daiteke ez zuela modurik eta aukerarik izan. Denbora gutxiko bizia izan zuen haren liburuak herri-mailan. Bizirik iraun zuten liburu bakanetatik egindako berrargitalpenak, berriz, ez dira txertatu.

Bestetik, darabilen euskararen aldetik, euskalarien artean, oro har, harrera ona izan du. Orixek³⁰ ez du gogoko haren euskara. Esanak esan, Bibliaren edo zatien itzultzaileekin beste hizkuntza askoren kasuan gertatu den bezala, euskarari ere eremu zabala eta handia ireki dio Leizarragak: hiztegiaren, joskeraren, askotariko alorrak lantzearen aldetik; gaur egun kazetaritzara, unibertsitatera etab. zabalkiro eraman izanak egin dionaren antzera: sukalde-zokotik munduko plazara irten ahal izateko atea handi-handi zabaltzen urrats handia izan da XVI. mendeko Testamentu Berria hau.

Ioannes de Haraneder-ek³¹ mespretxu gogorra egin dio Leizarragaren liburuari, exegesiari dagokionez, itzultzailea kalbindarra delakoa. Alabaina, bistakoa denez, itzultzailea kalbindarra izanak ez du zertan oker bihurtu itzulpena.

Leizarragarena bukatzeko, esan dezadan: merezimendu handia du zeren katolikoek, momentuz Bibliari ekin ez bazioten ere, Axularrek eta Trento ondoko dotrina-idazleek enbidoa jaso behar izateko adinakoa izan baita haren akuilatzea.

 

2. Beste protestante batzuen bibli lana

Leizarragaren ondoren, beste itzulpen txiki batzuk egin zituzten protestanteek. Batez ere, ordea, haren lanaren zati batzuk berrargitaratu zituzten. Azkenean, XX. mendean, haren lan osoa berrargitaratu zuten.

Aipa ditzadan garrantzizkoenak, labur bada ere.

 

2.1.-Pierre d´Urte³²

 

Ezer gutxi dakigu, garbi, autore honetaz. Donibane Lohizunen jaioa omen. Kaputxino izana. Ingalaterran protestante ageri da (Ipar Euskal Herrian eta Frantzian protestanteen kontrako pertsekuzioa zela eta ihesi joana?); 1706-1719 bitartean idazle ageri da Ingalaterran. Urte horietan egin bide zuen, beraz, bere bibli itzulpena.

Titulu handia eman zion bere lanari: BIBLIA SAINDUA. Testament zaharra eta berria idukitzen dituena…

Egiaz, ordea, Bibliaren hasierako bi liburuetara mugatu zen haren lana: Ethorkia (Hasiera) eta Ilkhitzea (Irteera), hau XXI. kapituluraino. Euskarazko bestelako lanik ere egin zuen.

Bi argitalpen izan ditu: 1884an, osorik, eta 1898an Ethorkia soilik. Akesolok dioenez, errepasatu faltaz ageri diren akats edo huts batzuk gorabehera, «euskera on eta jatorra darabil». Vinsonentzat, Leizarragarrena baino askoz hobea. Jakina, herriari biblia janaritzat emateari dagokionez, oso labur gelditu zen.

 

4.2.- Protestanteen geroztiko bibli lanak³³

Protestanteek Itun Berriko liburu bakanak askotan argitaratu dituzte 19. mendean; gehienak lapurteraz; gipuzkeraz eta zubereraz ere bai aleren bat edo beste. Testamentu Berri oso bat ere bai lapurteraz. Denak ere kalitate eskasekoak.

Leizarragaren Testamentu Berria hiru bider argitaratu dute XIX. mendearen amaieran eta XX.aren hasieran: Linschman-ek eta Schuchard-ek 1900ean, eta Dogson-ek, Trinitarian Bible Societyren eskuz, 1903an eta 1908an.

 

3. Katolikoen bibli lanak XX. mendea arte

 

Katolikoek ez diote ekin oso berandu arte Biblia nahiz Itun Berria euskaraz emateari. Halere, Haraneder-en aitorpen honek adierazten duenez, bazuten kontzientzia txarrik horretan berandu ibili izanaz: Bainan Jaïncoak haiñitz gracia bereciz seiñalatu içan dituën arren euscaldunac bere haür maïteènetaric batçu beçala, ondicoz oraï arteraïnocoan nihor ez da içatu iracurtcerat eman içan daroënic bere Aita onaren Testamenta, escararat, escaldun guciek adi deçaqueten lengoayarat, itçulia…³⁴.

Baina, noizbait ere, Itun Berriaren itzulpen on batekin ekin zioten.

 

3.1. Ioannes de Haraneder³⁵

 

Lapurdiko apaiza zen Haraneder. Badira zailtasunak lagun hau identifikatzeko orduan. Baina gure kasurako, konforma gaitezen datu bakan hauekin: Jesu Christoren Evangelio Sainduaren itzultzailea da Haraneder, eta ez beste titulu hau duenarena: Iesu-Christo gure Iaunaren Testament Berria lehenago I. N. Haraneder done Ioane Lohitsuco iaun  aphez batec eskoararat itçulia; orai, artha bereci batequin, garbikiago, lehembicico aldicotçat aguer-aracia, laphurtar bi iaun aphecec; Iaun Aphezpicuaren. Baionan. E Lasarre, M.DCCC.LV; hau, gero ikusiko dugunez, lehenengo hura beste bi lagunek berridatzirik emana da; halere, lehenengo hark, titulu laburraren pean, ebanjelioa bakarrik aipatzen badu ere, Itun Berri osoa dakar; bestalde, zahartzaroan bukatu zuen itzulpena Haraneder-ek, 1740an.

Bere Aitcin Solhasa-n dioskunez:

Vulgata-tik egina du itzulpena, eta, horko pasarteren bat ulertzeko zail gertatu zaionerako, frantsesezko bi itzulpen izan ditu begi aurrean: «Jaun Maïtre De Saci eta Aïta Bouhours»ek egindakoak.

Biblian datorren Jainkoaren hitzak duen indarrak eragin dio itzulpena egitera, hura euskaldunen esku jartzeko.

Gainera, badaki «Joannes Leiçarraga ceritçan Beracoïzco aphez edo erretor cen batek noizbeït aspaldi inprimaraci içan çuëla Testament berrico liburua, berac escararat itçuliric; baiñan nola dohacabe hura, erreligione catholica eta eguiazcoa utciric orducotz ja itçulia baitcen Calvinen secta içurriztaturat eta heren heresia poçoatuaz cutsatua, ecin guelditu da bere obrari iretchequi gabe cembeït lekhutan berac hartu içan çuë içurritic eta irentsi içan çuën poçoïnatic…». Leizarragaren uste gaizto horrek areagotu egin dio bere asmoa gure Haraneder-i.

Itzulpegintzari dagokionez, testuari zorrotz lotu zaio: «garbiqui eta fidelqui» itzuli nahi du; «ez choïlqui sensuari, baiñan oraiño eguin ahal beçambat lettrari berari çorrotxqui eta urratsez urrats jarraïquiz».

Poztekoa da Haraneder-ek Aitcin Solhasa-n Bibliarekiko, hau da, Jainkoaren hitzarekiko agertu duen atxikimendu bizia. Harrigarria da era berean, ordea, Leizarragari eta haren lanari agertu dien mespretxua. Larramendik garai bertsuan Leizarragaren lanaz eman zuen iritzia guztiz bestelakoa izan zen: «Por lo demás, no se puede conocer que sea calvinista el traductor, que está a mi entender muy ajustado en su traducción»³⁶.

Lan ona egin zuen Haranederrek. Euskarari dagokionez, atseginez irakurtzen da. Exegesiari dagokionez, ez da gehiegi aztertua izan; alde horretatik, letrari zorrotz lotu izan nahiak, berak dioenez, ez zion gehiegi lagunduko, jakina. Nolanahi ere, Biblia herriaren esku jarri nahi izana ez zuen lortu, zuzenean bederen. Haren itzulpena ez zen argitara eman, ez dakigu zergatik, harik eta 1990ean Euskaltzaindiak, Patxi Altunak paraturik, plazaratu zuen arte; Haraneder-en eskuizbribua, bitartean, azken aldian bederen, Uztaritzeko Seminario Txikian egon zen, isil-isil, Lafittek Euskaltzaindiari fotokopiak egiteko modua egin zion arte³⁷. Gaur egun, inork gutxik joko du liburu horretara Jainkoaren hitzaren bila. Euskarazko senaren bila joateko, ordea, altxortegi bikaina dateke.

 

3.2. Joannes Haraneder-en lana berridatzia³⁸

 

Esana dugunez, bukatua zuen Haraneder-ek bere itzulpena 1740an. Eta herriaren esku jartzeko antsia agertu zuen. Alferrik; 1990a arte ez zen argitara eman haren lana, honen aurreko azpiatalean ikusi dugunez. Halere, hein batean bederen, bete zen haren gogoa aipatu hori baino lehenago.

Segidako titulu hau zeraman liburu bat agertu zen 1855ean, ehun eta

hamabost urte geroago: Iesu-Christo gure Iaunaren Testament Berria lehenago I. N. Haraneder done Ioane Lohitsuco iaun  aphez batec eskoararat itçulia; orai, artha bereci batequin, garbikiago, lehembicico aldicotçat aguer-aracia, laphurtar bi iaun aphecec; Iaun Aphezpicuaren. Baionan. E Lasarre, M.DCCC.LV.

«Testament Berria» badio ere, lau ebanjelioak soilik dakartza liburu honek, Haraneder-enak ez bezala. Maurice Harriet-ek (1814-1904) eta Pierre-Berrea Dassance-k (1801-1858) eraberritu egin zuten Haraneder-en jatorrizkoa.

Orixeren ustez, «euskera ederra, ugarian» dator³⁹.

 

3.3. Louis-Lucien Bonaparte printzea (1813-1891)⁴⁰

 

                Euskal itzultzailea ez izanik ere, merezi du aipamen handi bat eragile bezala egin zuen lanagatik.

Ingalaterran jaio zen printze frantses hau; euskaltzale sutsua, eta hizkuntzalaria; Napoleon I.aren iloba.

Euskal idazle onen lankidetzaren bila jardun zuen, eta itzulpen asko eragin zien. Haien lan asko inprimarazi ere bai bere kontura. Lanik nagusienak Duvoisin-ek lapurteraz eta Uriarte-k gipuzkeraz jarritako bi Biblia osoak izan ziren. Baina Bibliako liburu bakanak eta liburuen zatiak ere euskararazi zituen. Egundoko lana Bonaparterena. «Buruan asmo nagusia ahozko hizkuntza zuen arren, ikuspuntu literariotik zorionekotzat ematekoa den inkontsekuentzia batengatik, prestarazi zituen bertsiorik gehienak tradizio idatziak jada finkatuak eta normalduak zituen hizkuntz aldaeretan datoz, hau da, haren jarraitzaile Campionek, 1884an, “euskararen lau euskalki literario” deitu zituenetan: bizkaiera, gipuzkera, lapurtera eta zuberera» (Michelena, L.; nik euskaratua).

Bonaparteren helburua, Biblia euskararaztean, ez zen erlijiosoa, filologikoa baizik. Nolanahi ere, eragin koxkorra izan zuten euskararen munduan berean ere, tirada txikiak egiten baitzituen.

Gainera, asko inprimatu gabe gelditu ziren. Gaur, zorionez, eskura ditugu horietan gehienak Deustuko Unibertsitateak kaleratutako 26 liburukitan eta, azkenik, guztiak CD batean: «Bilduma osoaren Edizio Digitala Bonaparte Ondareko Eskuizkribuak». Bizkaiko eta Gipuzkoako Foru Aldundietako liburutegietan eta Nafarroako Foru Artxiboan banatuak ziren lan horiek. Halere, beste edizio batean eskura dagoelako, Deustun ez dute argitaratu Duvoisinen Biblia osoa.

Segidan, Duvoisinen eta Uriarteren Biblia osoei eskaini dizkiet lerro batzuk.

 

3.3.1- Jean Duvoisin (1810-1891)⁴¹

 

Mugazainen kapitaina zen Duvoisin. Biblia lapurteraz jartzeko eskatu zion Bonapartek. Bibliako testua eman behar zuen soilik, ez sarrera, ez ohar. Hori zuen helburu mandatu-emaileak; horretan, Leizarraga kalbindarrak berak baino zorrotzago jokatu zuen Bonapartek; ez, arrazoi erlijiosoengatik, helburu filologikoengatik baizik: Bibliako testua nahi zuen soilik.

Printzeak aukera ona egin zuen kapitaina hautatzean. Trebea zen hau, euskaraz beste hainbat lan egina, euskarari atxikia 1828 inguruan Larresoroko Seminarioan egin zituen urte apurrak ezkero.

Biblia osoa euskaratzeko, Bardozera (Lapurdi) erretiratu zen, eta liburu-sailaz inguratu: Bibliak latinez, erdaraz (batez ere, frantsesez); bestelako liburu argitzaileak ere franko. Eskura ditu Leizarragaren Testamentu Berria eta 1855ean Harrietek eta Dassancek argitaratua ere. Halere, zalantza guztiak ez dizkiote argitu: «Or konpon, dio bein, or konpon frantses-itzultzailleek beren egitekoa nola burutu duten. Emen behar duguna auxe da beiñik bein: Bibliaren esan-naia ongi artu, pasarterik illunenak irakasleek nola ulertu dituzten ikusi; eta, gero, aurrean ditugun itzak aalik eta argien eta zeatzen itzuli. Gaizki egin badut ere, bide ortatik ibiltzen saiatu naiz, beintzat»⁴².

Ez zuen berehalakoan bukatu lana; bidean kezka handiak izan zituen. Baina sei urteren buruan entregatu zuen itzulpena, 1865ean.

Itzulpenari dagokionez, latinari lotuegia dela esan izan da −kontuan behar da izan, jatorri-liburu nagusia Vulgata izan zuela−.

Euskararen kalitateaz, berriz, bikaintzat eman dute bai Mitxelenak bai Villasantek; Orixek ere ontzat eman du, nahiz batzuetan euskara behartu behar izan duen.

Bai itzulpenaren bai euskararen aje horiez jabeturik da autorea bera ere. Beste baten agindu zorrotzera makurtu beharra ez du batere gustuko izan. Baina egindakoak balio duelakoan da. Eta gara.

Herrian ez du eraginik izan. Batez ere tirada txikia egin zuelako; gainera, katolikoen aldetik bederen, agindua zegoen hierarkiaren baimenik ez zuen.

 

3.3.2. Uriarte, Jose Antonio (1812-1869)⁴²

 

Uriartek, bizkaitarra izanik, Biblia gipuzkerara itzultzeari ekin zion. Uriarteri prediku ematen entzun ziolarik (1856), Printzeari gustatu eta hari eskatu zion Biblia gipuzkerara itzultzea.

Frantziskotarra zen Uriarte, eta Euskal Herri osoan ibilia; ez, noski, ibilkari huts, baizik, erleak bezala, non zer onik aurkituko. Aproposa zen, beraz, Printzearen gogoko itzulpenerako. Biblia osoaz gain, lan asko egin zizkion.

Londresera dei egin zion Bonapartek 1858ko uda partean, Biblia osoaren lana eskaintzeko. Aitzaki-maitzaki hasi zitzaion bizkaitarra, baina azkenean onartu. Hala, 1859an Bermeon ekin zion lanari. Duvoisinek bezalako lan-girorik ez zuen izan han: Bibliaz aparte, lan bat orain, beste bat gero… Hiltzeko zorira iristeraino gaixotu zen behin; lanaren lanaz, esan zioten ingurukoek. Baina Uriarte aurrera eta aurrera, bere burua engainatu nahi izateraino: «sendagileek eta elkarte-buruek nagoen baino okerrago nagoela uste dute».

Bere azken lana 1868an bidali zion Printzeari. Biblia osoa euskaratua zuen. 1868ko udazkenean, frantziskotarrek Bermeo utzi beharra izan zuten, eta Uriarte Zarautzera eraman. Oso gaixo. 1869ko otsailaren 20an hil zen, 67 urte zituela.

Latinari oso loturik egin behar izan zuen bere itzulpena, Printzearen gustura egiteko. Vulgata ilunegi aurkitzen zuenean, gaztelaniazko bi autoretara jotzen zuen: Scio eta Torres Amat.

Irakurri ez dudan liburuko euskararen kalitateaz ezin ezer esan. Halere, bai Mitxelenak bai Villasantek inportantetzat eman dute lana. Eta Villasantek behinola agertu zuen gogoa betea da: Deustuko Unibertsitateak argitaratu du.

 

4. Biblia euskaraz 20. mendean eta 21. mendeko 1. hamarkadan

 

Tituluan aipatu aldiak aupada handia, oso handia, eman zaio Bibliari mundu osoan, bai protestanteen aldetik, bai katolikoen aldetik. Euskal Herriari dagokionez, berriz, are handiagoa, esango nuke; kasu honetan, nagusiki, katolikoen aldetik.

Kopuruz eta kalitatez bultzada handia eman diogu. Zorionez.

Kopuruz, besteak beste, Biblia osoaren lau itzulpen lortu ditugu: Olabide (1958),Kerexeta (1976, 1993, 1994) ( Elizen Arteko Biblia (EAB) (bi argitalpen: 1994, 2004) eta Marcel Etchehandy (2007). Horiez aparte, Liturgi Batzordeek (Bizkaia, Gipuzkoa, Ipar E.H.) zeinek bere itzulpena egin dute, Biblia oso-osoa ez bada ere, gehien-gehiena zeinek bere “euskalkian” emanez⁴⁴.

Kalitatea. Batetik, guztiek helburu erlijiosoa izan dute, hau da, Biblia herrian txertatu nahia; egokiago esanda, herriak duen galdera gizatarrari eta erlijiosoari salbamen-historiaren esperientzia eskura jarri nahia. Bestetik, itzulpen nagusienetan jatorrizko testura jo da: hebreera, arameera, grekoa.

Euskal Herriak, euskararen kontuan, izan duen eta duen arazoari erantzun desberdina eman diote aldi honetako itzulpenek. Euskara batuaz edo baturanzkoaz ari naiz. EABren itzulpena abian jarri eta burutu arte, ez da izan inolako erantzun beterik gai horretan. Ondoren, Marcel Etchehandyk ahalegin handia egin du, baina, berak errepikatu bezala, Iparraldeko bere garaiko belaunaldiari erantzun nahi izan dio; dena den, Marcel-ek EAB oinarritzat hartu izana urrats handia izan da. Hirugarren, Liturgi testuetan oso uzkur jokatu izan dute euskara batuaren inguruan; azkenean, herriaren jarrera zindoari amore eman beharrean gertatu dira; hein handian. Hein handian, diot, zeren zuzentzat emanik ere herrialde desberdinetako elizetan biltzen den jendeak, oraino bederen,  testu egokituak eskatzen dituela, ez da onargarria testu horietan, ahal den guztietan, forma komunak emateko ahaleginik ez egin izana, are okerragoa ahal izan den guztian bat egiteaz inolako ardurarik ez agertzea⁴⁵.

Horiek horrela, labur bada ere, bihoa berri apur bat Biblia osoko lan horiez.

 

4.1. Olabide, Erraimun (1869-1942)⁴⁶

 

Sebastian Garcia Trujillok dioen bezala, «Biblia osoaren argitalpen hori [Olabideren Itun Zar eta Berria] Trentoko Elizbatzar Nagusiaren aginduen arabera burututako lehenbizikoa izan zen euskaldunen artean»; ez dadila irakurlea baieztapen horretaz harritu. Biblia oso bana euskaratuak zituzten aspaldi Duvoisin-ek eta Uriartek, baina, beren gogoaren kontra, Bonaparteren agindura ari zirelako, ezin erantsi izan zioten oharrik, ezta eliz hierarkiaren baimenik ere. Olabidek, berriz, bai.

Bibliaren itzulpenari heldu aurretik, euskarazko hainbat lan burutuak zituen Olabidek. Bat-batean, ordea, Biblia euskaratzea otu zitzaion; ezin jasan zuen euskaldunak Biblia euskaraz ezin irakurri izatea. Hala, lehendabizi, Itun Berriari ekin zion, eta 1930ean plazaratu zuen; Orixek dakarrenez, 1924rako bukatua zuen, baina atzerapena izan zuen argitara emateko. Ondoren, Itun Zaharrari ekin zion, baina ezin izan zuen argitaratua ikusi. Azken orrazketa Txinan misiolari ari zen eta lan horretarako etorrarazi zuten aita Frantzisko Etxeberriak eman zion.

Gasteizen jaio zen Olabide. Salamancan zela erabaki zuen euskara ikastea; 27 urte zituen. Bere inguruan, batzuetan, nola-halako euskal ingurunea eratzen saiatu zen; nola-halakoa, ordea. Eta hori antzematen zaio bere euskal idazkietan. Ibilaldi eta egonaldi asko egin behar izan zuen Euskal Herritik kanpo: Salamanca, Oña, Gijon, La Guardia (Pontevedra), Valladolid. Bazituen euskarazko liburu batzuk berekin; gehiena maite zuena Azkueren hiztegia.

1932an Loiolan ari zen Itun Zaharra euskaratzeko lanari atxikirik. Baina Errepublikak Jesusen Lagundia desegitea agindurik, ihesari eman behar izan zion: Arantzazura 1935a arte; Gernikara gero, beste jesuita batzuekin bizitzeko; han harrapatu zuen Francoren altxamenduak; hango larrialdi batean bere eskuizkribuak galtzeko zorian egon zen; 1937an Okzitaniako Tolosara joan zen; han bukatu zuen bai Itun Zaharra, bai bere bizitza istripu batean.

Bukatu, esan dut. Neurri handian, bai. Orixek eta Martin Oiartzabalek asko lagundu zioten Olabideri bere lana goxatzen. Idatziz ere utzi omen zioten oharrik, Tolosan bizi zela: ohar-zerrenda. Eta itzultzaileak eskua eman zien bi lagunei ohar haien arabera testua zuzentzeko⁴⁷. Baina Jesuiten Gaztelako Buruak beste bide bat hartu zuen, eta, esana denez, eskuizkribu guztien prestaketa aita Frantzisko Etxeberriaren esku utzi zuen. Hala, beste batzuen laguntzarekin, orrazketa koxkor bat egin, Olabidek berak eginak zituen orri oineko oharrak eta beste osatu eta 1958an argitaratu zuten «Olabide´tar Erraimun, S.I. 1869-1942, ITUN Z´R eta BERRIA, Yesu´ren Biotzaren Deia, Bidari berezia 73. BILBO´N, 1958» bezala.

Zein iritzi? Luze joka lidake batarena eta bestearena biltzeak. Neurea labur-labur. Itzulpena jatorrizko testuetatik egina da; merezimendu handiko gauza. Euskarari dagokionez, oso gogorra eta zaila alde askotatik; Mitxelenak hizkuntza esperimentala deitu dio. Inolako gozorik gabeko euskara, esango nuke. Orixe haserretuko litzaidake; egia esan ez dakit zein aldartek jo zuen autore hau itzulpen horretaz bota zituen bezalako laudorioak botatzeko; bestalde, agertu du Orixek beste iritzi bat aski xelebrea: «euskera ori ez da erri xumearentzat egina… apaizak aunitz baliatuko dira»⁴⁸; ez da, beraz, jende xehearentzat, ikasiarentzat baizik; apaizek-eta altxor ona izango omen dute hori. Agian, Orixeren garaiko iritzia da Bibliaren irakurle-gaiei dakarren hori. Gaur egun, Biblia kristau-herri osoarentzat dela uste dugu, batez ere xumeentzat. Izan beharko lukeela.

Hori esanik, herrian Bibliarekiko atxikimendua sortzeari dagokionez, esana dago: ez du balio Biblia horrek. Jakin nahi nuke, zeinek hartu duen inolako gozaturik liburu horretan. Pena. Beste behin, nahiz Olabidek aitortua zuen ez zela onartzekoa Euskal Herriak Jainkoaren hitza euskaraz irakurtzeko aukerarik ez izatea; beste behin −diot− irizpide ez-bibliko eta ez-erlijioso bat gailendu zen: Olabideren garai hartan berean ere onartua ez zegoen hizkuntz garbizalekeria. Har horrek, garbizalekeriak, joa jaio zen Olabideren lan eskerga hau. Esan beharra da: boluntarismoa ez da aski, explizitazioa ez da aski; lehenago aipatu dudan Jon Sobrinoren hura izan behar da kontuan: «herriaren teologo» izan behar da.

 

4.2. Beste itzulpen txikiago batzuk

 

Aipamen laburra bakarrik.

 

4.2.1. Aita Erromal Galdos⁴⁹

Eibarren jaioa. Jesuita. Erroman bibli irakasle. Gaztelaniazko itzulpen batzuez gain, euskaraz eman bide zuen, 1922an, Ruten liburua. Nagusiki 150 salmoak euskaratu zituen, baina lehen berrogeiak bakarrik argitaratu; 1936ko gerrateak hautsi omen zuen haria. Auskalo zertan diren beste guztiak. Bi argitalpen egin zituen: bat, esan bezala, 40 salmoena; bestea 23 salmoena; bukaeran biek oharrak dituzte. Ez du ematen erabilgarritasun handirik dutenik.

 

4.2.2. Leon Leon apeza (1896-1962)⁵⁰

 

1947an plazaratu zen Leon-en Jesu-Kristo gure Jaunaren Ebanjelio Saindua.

         Lafittek honela kalifikatu zuen itzulpen hori: «guk biziki ederrak dauzkagu eta herri usain gozo batez phiztuak», dio Leon-ek euskaratutako ebanjelio horiez⁵¹. «Gure giputz adiskideentzat, balinba, ulergaitz samarra bada ere, guretzat argia da, apaiña, eta dotorea L. Léonen euskera, iturritik arako ur gozo garbia»; Lafitteren aipamen hau dakar Akesolok⁵², nondikoa den adierazi gabe. Lafitterena beste hau ere: «avec une fidelité, une clarté et une pureté de langue incomparables»⁵³

Hazparnen jaio zen Leon. Uztaritzen egon zen apaiz. Lapurteraz eman zituen lau ebanjelioak.

 

4.2.3. Arantzazuko frantziskotarrek lau ebanjelioak

 

Asmo hau izan dute lan horretan, sarreran adierazi dutenez: «Onako asmo hauxe izan da liburutxo onen egilleen zuzendari: gure euskaldun erri maiteari Ebanjelioak euskeraz ematea, alik eta leialena gerkeratik itzuliaz, euskera atseginez irakurtzeko moduan». Oharrez hornitua dator.

Buru eta zuzendari Fernando Mendizabal izan zen; Jose Goitia exegeta gainbegirale; beste hamaika frantziskotar laguntzaile.

Bai Koldo Mitxelenak, bai Lino Akesolok oniritzi handia eman diote darabilen euskara herrikoi, argi, ez-garbizale etab.engatik.

 

4.2.4. Nikolas Ormatxea (ORIXE) (1888-1961)⁵⁴

 

Orexan jaioa, baina Nafarroako Uitzin hazia. Gazterik Jesusen Lagundira jo zuen, baina ezin izan zuen hartan aurrera egin.

Idazle oparoa. Arlo askotan. Sortzaile eta itzultzaile handia. Gureari atxikiz, bi lan aipatuko ditut hemen, hirugarren bat segidako atalerako utziz:

a.- Urte Guziko Meza Bezperak euskaratu zituen, eta Garikoitz´tar Laguntzaileek argitaratu zuten liburua 1950ean, latinez eta euskaraz. Biblia osoa, askoz gutxiago ere (garai hartan mezan ez zen irakurtzen gaur adina biblia-zati), ez zuen arren, eskura beste ezer asko ez genuenok pozik eta gogotsu hartu genuen liburua. Besteak beste, geure burua euskaraz alfabetatzeko tresna aproposa gertatu zitzaigun.

Euskara erraza eta argia du. Harritzekoa da, Olabideren Biblia garbizale hura hainbeste abonatu eta laudatu zuen hark berak bere obra hau hain hizkera lauan eman izana. Gaur bazter utzia dugu, egungo meza-liburuak beste egitura bat eta beste eduki bat dituelako. Halere, gustura hartzen da Orixeren liburu honetan argibidea gaurko meza-liburuaren zatiekin bat datorrenean.

b.- Salmutegia. 150 salmoak eta garai bateko Breviarioan erabili ohi ziren Bibliako 17 kantika prestatu zituen euskaraz, eta 1967an argitara eman zuten liburua Lazkaoko Beneditarrek.

Manuel Lekuonak badu gogoeta politik liburuari egin dion Itzaurrean; ez noa hona aldatzera. Neure baitarik hau, bai, ordea. Orixerena baino lehenago egin da Salmoen euskaratzerik, gero ere bai. Orixerenak, alabaina, badu xarma berezi bat; Salmoen bizia bizi-bizi eman duela idatziz esango nuke, eta idatzizko horrek sortzen duela bizirik neure baitan, nahiz baduen, batzuetan, zailtasun-puntu bat ere. Halere, niretzat on-on dena, beste batzuentzat ez omen hainbeste. Eta elkarrekin jardun behar denean, norberarena albora utzi behar askotan.

 

4.2.5. Nikolas Ormaetxea (Orixe) (1888-1961), Jaime Kerexeta apaiza (1918-1998) eta Anizeto Zugasti apaiza (1904-1983)

Hil baino zerbait lehentxeago euskaraturik utzi zituen Orixek lau ebanjelioak. Kerexetak ekina zion ordurako Bibliaren bere itzulpen-sail handiari. Orixeren lanari falta zitzaizkion Apostoluen Eginak, Gutunak eta Apokalipsia Kerexetak bizkaieraz eta Zugastik gipuzkeraz jarririk, osatua zegoen Itun Berri osoa, Lazkaoko Beneditarrek 1967an eta, bigarrenez, 1974an argitaratu zutena. Hizkera herrikoia, xumea, erraza guztiak ere.

 

4.2.6. Frantzisko Olariaga (1927)

 

Itun Berria, Jesusen Lagundiko Olariaga Frantziskok, Mensajero-n, Bilbon argitara emana, 1978an.

Sarreran dioenez, grekotik itzulia du.

Hizkerari dagokionez, garai hartako kleroko beste askok ez bezala, euskara batuari ez dio alergiarik, nahiz oso forma gutxitan aplikatzen duen. Badu forma bitxiren bat edo beste; adibidez, «… zabaldu ez tako (sic) tokian biltzen zenuela» (Mt 25,24). Baina, oro har, euskara txukuna, xaloa eta atsegina du; gaur erabiltzen den euskara estandarren harira egokitzeko ukitu txiki bat emanez, oso ona izango litzateke.

Ezin esan zenbateraino sartu den gure jendearen artean. Baina merezi luke bere balioa aitortu eta probetxua ateratzea.

Andoainen jaioa da autorea, baina, hamabi urteko zela, familiarekin donostiaratua. 1945ean Jesusen Lagundira jo zuen: Loiolatik Urduñara, handik Loiolara, hemendik Oñara, Zaragozara, Oñara, Valentziara eta Tuterara. Azkenean, 1974an, Loiolara. Tuterako ikastetxean greko-irakasle zela ekin zion Itun Berria euskaratzeari: «Ni itzultzen asi eta geroxeago atera zuten Orixe, Kerejeta eta Zugastirena. Ni asterako, egina egon balitz, ez nintzen seguru asko lan ori egiten asiko, baina, behin asi nuenez gero, aurrera jarraitu nuen bukatu arte» agertu dit e-postaz.

“

4.2.7. Xabier Diharce (IRATZEDER) (1920-2008)⁵⁵

 

Hasteko, Azpeitiko www.erabili.com-en, Bibliaren tradizioa pil pilean Ipar Euskal Herrian delakoan idatzi nuen hau: «Esan behar da, bidenabar, aipatu Iratzaderrek eta Lertxundik argitara eman zutela (1963) Euskal Herri osoan iturri handi gertatuko zen Salmoak liburu mardul eta aberatsa, emari handiko liburua: salmo guztien itzulpen-sintesia kantuz emana. Aita Gelineau eliz kantu-sortzaile frantses famatuaren gogoeta da Salmoak liburu horretaz: “Un si grand travail pour un si petit peuple!” (hain lan handia hain txikia den herri batentzat). −Musikari handia, nonbait, Gelineau hori, baina herrien handitasuna / txikitasuna neurtzean bista-motza edo, agian, “Frantzia handia” delako ikusmoldeak kamustua−».

Hainbat lan egin zuen Diharce-k liturgiako beste testuen inguruan ere. Batez ere, Vatikano II.a kontzilioaren ondoren, lan eskerga egin zuten Pierre Andiazabal buru zutela, batzuk Beloke-en biltzen zirela eta besteak Uztaritzen.

Baina, Bibliako lanari gagozkiola, azpimarragarriena Iratzeder-en kasuan, SALMOAK dela esango nuke. Beloken berean, Editions Ezkila-n, argitara emana, 1963an. Liburu mardula: hasieran Liminaire laburra frantsesez; segidan, Salmoak zer hamar orrialdetan, euskaraz; hurrena, Introduction technique hemeretzi orrialdetan, frantsesez; laugarren, Salmoak kantuz ematen laguntzeko liburua denez, Tons communs hogeita bi orrialdetan, tonuen partitura barne, jakina; bosgarren, SALMOAK: 150 Salmoak eta Bibliako beste sei kantika, zein bere antifonarekin, letra eta partitura; bukaeran, argibide luzea (ehun eta hamar orrialde) liburuaz nola baliatu agertuz.

Iratzeder-en Salmoak itzulpen baino gehiago egokitzapen da; goragoko aipamenean, «itzulpen-sintesia» bezala definitu dut.

Bibliaren inguruan Euskal Herriak zerbait erabili badu, hauxe erabili du beste ezer baino mila bider gehiago. Etxetiar bihurtu zaio Euskal Herriko fededunari. Jatorrizko bertsioa ez ezik, Isidro Baztarrikak moldaturiko gipuzkoar bertsioa, 1963an berean argitara emana, ere erruz erabili izan da liturgian. Baita Lino Akesolok bizkaieraz eman eta 1964an argitaratu zutena ere. Gainera, Liturgiarako gerora egin izan diren testuek oinarri izan dute Iratzederren eta Lertxundiren liburua, bai testuari dagokionez, bai musikari.

Iratzeder bataiokoan Jean Marie Diharce zen. Donibane Lohizunen jaioa. 1933an Uztaritzeko Seminario Txikira joan zen; 1937a arte laguntzaile handia izan zuen han Lafitte. 1939an, Baionako Seminario Nagusitik Belokera jo zuen eta, bataioko Jean Marie izenaren ordez eta Nafarroako gure gizon handiaren omenez, Xabier izena hartu zuen. Lan eskerga egin du euskararen inguruan.

 

4.2.8. Agustin Apaolaza (1932)

 

Elizbarrutietako Bibliaren itzulpen-lanetan ibilia da. Baditu, gainera, lau lan berak bakarrik eginak «Bibliarekin Otoitzean» sailean: Asiera (1985), Irteera (1987), San Markos-en ebanjelioa (1990), Jesukristoren Berriona: Mateo•Markos•Lukas•Joan (1994). Laurak Estibalizko Beneditarrek argitaratuak.

Irteerari egindako Sarreran dioenez, Euskal Herriko itzulpen liturgikoak kontuan izan ditu; alabaina, bere zuzenketak egin ditu hebreerak hala eskatzen zionean; gainera, liturgian ez datozen testuak berak euskaratu ditu. Itun Berrikoetan, berriz, grekoa izan du oinarri.

Bere itzulpenei giro berezia ezarri nahi izan die: Lectio Divina delakoarena. Horretarako, Bibliako testuaz aparte, osagarri askoz eta ederrez hornitu ditu lau liburuak

Prestaketa ona du Apaolazak, bai Bibliari, bai euskarari dagokionez. Eta oso lan txukuna atera zaio.

Tamalgarria da Apaolazak lan horiek garatu zituenean euskara batua sendo errotua zelarik, gure itzultzaileak batuari muzin egin izana.

Are tamalgarriagoa hain gazterik Bibliaren inguruan hasitako lanari utzi izana.

Zerainen jaio zen Agustin Apaolaza. Artean ume, Lazkaoko Beneditarretara jo zuen. Gizon heldua eta ikasia, Lazkaokoek «fundatua» den Estibalizko Monasteriora joan zen.

 

5. Jaime Kerexeta (1918-1998)⁵⁵

 

Aipatua dut lehen ere 4.2.5 azpiatalean. Baina atala ere zor diot Kerexetari. Euskal-Biblia (Bizkaieraz) eman zigun, Bilboko Elizbarrutiko Gotzaintzak argitaraturik, 1976an eta, bigarren aldiz, 1993an, eta, hirugarren aldiz formatu txikian eta zenbait osagarririk gabe, 1994an. Laugarren euskarazko Biblia osoa da.

Biblia osoan, oinarrizko testutzat Jerusalemgo Biblia izan du Kerexetak. Eskintzan Euskal-Biblia Baztordea-k dioskunez, Sarrerak Lorentzo Zugazaga apaizak moldatu ditu, eta oharrak apaiz-talde batek Jerusalemgo Bibliatik. Bukaeran badu Geigarriak izeneko atal berezia: Bibliako itzak eta gaiak; garrantzizko atala: Bibliako termino-sail handi baten erreferentziak dakartza.

Aipatzekoa da Eskintzan datorren hau: «… ez dogu Biblia au jakintsuentzat eskintzen, erriarentzat baiño: gure eliztarrak Jaunaren Itza ulertu, ausnartu ta bizi dagien». Ageri denez, oso urrun gaude, zorionez, Bonaparte Printzeak Duvoisinen eta Uriarteren Bibliaren itzulpenetan buruan zuen eta biei ezarri zien asmotik. Oso urrun, era berean, Trento ondoko Kontrarreforman agertu zen ikuspegitik ere; «Izan ere, Biblia herri-hizkuntzan ematearen kontrako jarrera handia izan bazen, areagotu egin zuen hori Trentok berak, bere anbiguotasunen bidez. Kontrarreformak, berriz, debekatu ere egin zuen»⁵⁷. Oso urrun, zorionez, Olabidez ari dela Orixek, lehenago agertu dudanez, jaulkitako irizpide honetatik ere: «euskera ori ez da erri xumearentzat egina… apaizak aunitz baliatuko dira». Beste bat da Kerexetaren honetan asmoa eta xedea: Biblia herrira helaraztea.

Biblia osoa egin aurretik Bibliako beste hainbat zati euskaratu zituen Kerexetak: Barri Ona (lau ebanjelioak elkarturik, 1960), Apostoluen Eginak (1961), Eguneroko Meza (1963), Apostoluen Eginak eta Idazkiak (1965), Jesukristoren Barri Ona (lau ebanjelioak, 1966; Jerusalemgo Bibliatik), Salmutegia (1967).

Elorrion jaio zen Kerexeta. Goi-ikasketak atzerrian egin zituen: Galizia, Comillas, Burgos, Sevilla. Han ere euskarari atxikia. Jaioterrira itzulirik, gogotsu ekin zion lanari.

 

6. Liturgiako Itzulpen Batzordea⁵⁸

 

Gauza jakina da: Vatikano II.a kontzilioaz gero, liturgi testuak euskaraz irakurtzen eta entzuten ari gara.

Lan handia egin behar izan da hori lortu ahal izateko. Kontzilio aurretik hasiak ziren Beloken⁵⁹. Baina Kontzilioaz gero, indar berriz ekin zioten itzultze-lanari E.H.ko lau (bost) elizbarrutiek, zeinek bere aldetik. Geroago lanak bateratu beharra ikusi zuten. Hala sortu zen «Liturgiako Itzulpen Batzordea», 1969an: «itzulpen talde bakarra eratu zen elizbarruti guztietako ordezkariekin»⁶⁰. Horretarako, ordea, zirikada handia izan urte batzuk lehenago, Jaunaren Deia-koek eraginda, Urretxun apaiz-talde handi batek egin zuen batzarra, zeinetan hain zuzen elizbarruti guztien arteko lana eskatzen baitzen, besteak beste. Horiek horrela, Mezan erabiltzen ditugun Bibliako testuak euskaratzeari ekin zion aipatu itzulpen-taldeak. Hala argitaratu zuten, lehenik, 1978an, IRAKURGAIAK izeneko liburu mardula, mezan hiru urtetako jai-igandeetan eta bi urtetako astegunetan irakurri eta entzun ohi diren Bibliako irakurgaiak (ez Biblia osoa, baina zati oso handia); gero, 1980an, liburu horretako Itun Berriko irakurgaiekin ITUN BERRIA plazatu zuten.

IRAKURGAIAK liburuak, dakidala, hiru bertsio izan ditu: bizkaiera, gipuzkera eta Ipar E.H.koa.

Eustasio Etxezarretari jarraituz⁶¹, hona aipatu itzulpen horren gorabehera eta ezaugarri batzuk: «liturgi testuen euskal itzulpen guztiak bateratu beharra» ageri zen; «ordukoz [1967] ezin zitekeen inola ere argitalpen bakarra egin»; «Itzulpen gaurkotua dugu, herriarentzat egina»; «euskararen duintasuna, alde batetik, eta herrikoitasuna, bestetik»; taldea «euskalki desberdinetako ordezkari ziren lankideez osatutako taldean»; testu horiek behin eta berriz entzuteak «pixkanaka buruz jasotzea dakar eta beti ere errazago ulertzea»; batzuentzat garai hartan, euskara batuaz hitz egitean, ortografia zen kontua; taldearentzat beste bat zen xedea: euskararen bikaintasuna, joskera egokia.

Baieztapen horiek kontuan izanik, zenbait gogoetatxo neure baitarik.

Batetik, euskara batuaren arazoa, oro har, hizkuntzaren azalari dagokiona baino sakonagoa zen, hasieratik beretik. Eta Eustasiok puntua jarri didanez, zer galduko zuen irakurgai horietako euskarak, taldea Euskaltzaindiaren ortografia-arauei atxiki balitzaio? Garai hura bizi izan dugunok badakigu setakeria zela arazoa; batez ere, kleroaren partaide askoren aldetik; sektakeria, alegia, gaur egun Benedikto XVI.a behin eta berriz aipatzen ari den puntu baten inguruan: erlijioa ezin bateratua zuten zientziarekin; gogoan izan behar da, euskara batuaren arazoa ez zela txotxopiko batzuen lana; bestean beste, hartan zebilen buru-belarri Koldo Mitxelena bat. Sektakerian zebiltzanen arazoaren muina ez zen euskara jatorra, bai ala ez, Ezta euskara batuaren alde ari zirenena. Hori begi-bistakotzat eman zen; beste arlotekeria batzuk ziren jokoan batuaren kontrakoen artean. Ez al genuen entzun, adibidez, «h» ateoen kontua zela? Uste dut aski helduak garela gaur egungo sofistaren argudiatzeari antzemateko; zertan jardun zurigarri ez direnak zuritu nahian. Batez ere, zergatik ari sofistarena egiten, 1978. urte inguruko jokabide setati haren ondorioz, beste erremediorik ez eta, 30 urte luze hauetan begiko eta tripako mina degiguten irakurgaiak eta beste jasan beharra bizi dugunoi mina areagotuz? Ez zeuden hitzez euskara batuaren kontra, baina jardueran kontra agertu ziren.

Bigarren, Eustasiok aipatu dituen ezaugarri horiek ez ote zituen bete egoki asko Euskaltzaindiaren ortografia-arauen arabera handik laster plazaratu zen EABren Itun Berriak?

Hirugarren, eta, iragana (neurri batean) alde batera utzirik, hau dut inportanteena. Azken hamar urte hauetan, mezako irakurgaien eta besteen inguruan, egin den berriztapenean (1999-2009), non eta zertan gelditu da euskalki guztietako testuak bateratu nahi hori? Dakidala −eta badut arrazoirik asko hau baieztatzeko−, lan horretan ez da euskalki guztietako ordezkaririk ibili. Dakidala, ez da kontuan hartu euskalki guztietan batera eman zitezkeen formak onartzea; aitzitik, jakinaren gainean, baztertu egin izan dira asko eta asko. Ez luzatzeko, ik. azken puntu honetaz⁵⁰.

 

7. Elizen Arteko Biblia (1994, 2004)⁶³

 

Asko kostatu zen Bibliaren itzulpen honi izen hau jartzea: Elizen Arteko Biblia (EAB). Alde batetik, katolikoen eta protestanteen artean egina zelako, alderdi hori agertu nahi zen izenburuan. Bestetik, inguruko hizkuntzetan antzeko elkarlanean egindako itzulpenetan, «konfesio arteko» terminoa erabiltzen dute aipatu kontzeptu hori agertzeko. Euskaldunei ez zitzaien egokia iruditu besteen termino hori. Azkenean, bat etorri ziren guztiak aipatu izenarekin.

         Bi talderen asmoak bateratu ziren 1970eko hamarkadaren hasieran: alde batetik, protestanteak ordezkatzen dituen Bibli Elkarte Batuak izeneko taldearena eta, bestetik, garai hartan Loiolan urtero elkartu ohi zen erlijioso-talde batena.

Bi taldeen ordezkariek (ez ziren formalki izendatuak izan, baina Loiolan amestutako asmoa zen), zenbait bilera egin ondoren, 1977ko apirilaren 21eko bileran Bibliaren itzulpengintzaz Mintegia egitea eta jende-sail bat hartara deitzea erabaki zuten.

Esan bezala, dei zabala egin zen eta aipatu urteko irailean 30 lagun inguru elkartu ziren Arantzazun. Mintegi honetako irakasleak Alemaniako irakasle sonatu bat, Peter Rüger, eta Madrileko beste bat, Ignacio Mendoza, izan ziren. Bibliaren itzulpengintzak planteatzen dituen arazo bereziez (duela 2000 urteko testua, kultura arrotza, literatur mota asko …) jardun ziren. Itun Berria bakarrik euskaratzeko asmoa izan zen hasieran.

Mintegia bukatzean, itzulpenari ekiteko prest zeudenen izenak bildu ziren. Handik aurrera, talde horren esku gelditu zen lana; beti ere, ordea, Bibli Elkarte Batuaren izenean, Ignacio Mendozak hurbiletik jarraitu zion lanari. Euskal Herrian bizi ziren oinarriko zenbait protestanteen aurreiritzien aurrean erabakiak hartzeko orduan garrantzizko zeregina izan zuen Mendozak.

Gerora, Itun Berria euskaratu, argitaratu eta hiruzpalau urte atsedenean igaro ondoren, Itun Zaharra euskaratzeko asmoari ekin zion aurreko taldeko kide-sail batek. Honetarako ere Mintegia antolatu zuten lehenik eta behin. Oraingo hau Lazkaoko Beneditarretan egin zuten (1986ko irailean). Irakasleak Frantziako Jan de Ward eta Italiako Carlo Buzzeti irakasleak izan ziren.

Bai Itun Berrikoan, bai Itun Zaharrekoan lan-prozedura berdintsua izan zuten. Halere, Itun Berrikoa astunegia eta korapilatsuegia (talde txiki asko, itzultzaile asko, talde osoko bilera asko…) zela ikusirik, asko arindu zuten prozedura Itun Zaharraren kasuan. Baina, esan bezala, funtsean, bat bera izan zen bi kasuetan.

Alde batetik, oinarrizko itzulpena talde txiki batek (bizpahiru lagunekoak) egin ohi zuen. Ondoren, taldekide bakoitzak bere iritzia ematen zuen idatziz. Talde txikiak, besteen iritziak jasota, berraztertu egiten zuen bere lana. Eta azkenean batzar nagusira pasatu ohi zen emaitza, zintzilik gelditzen ziren arazoak konpontzeko. Esan behar da, talde txiki bakoitzean, gutxienez exegeta edo biblialari bat egon ohi zela, testua jatorrizko hizkuntzatik kontrolatzeko, eta bat edo bi euskal itzultzaile trebeago.

Hasteko, itzulpena euskara batuan egitea erabaki zen, lehenengo Mintegian jadanik. Garai hartan hori ez zen artean gaur bezain begi-bistako erabakia, batez ere eliza katolikoaren arduradunen artean.

Bestalde, lehenago esana denez, elizen arteko itzulpena izango zen: katolikoen eta protestanteen artekoa (gauza jakina denez, ortodoxoek ez dute ordezkorik, esateko, Euskal Herrian; horregatik, ezin deitu ziezaioketen ekumeniko esku arteko itzulpenari). Horrek ere arau batzuk bete beharra zekarren: horrelako itzulpen-kasuetarako Vatikanoak eta Bibli Elkarte Batuak-ek hitzarmenduak zituztenak; besteak beste, ezin emango zuten itzulpenean ohar doktrinazkorik.

Itzulpen-iritziei dagokienez, atzerriko zenbait lurraldetan, Bibliaren itzulpengintzan, indar handia hartua zuen ordurako baliokidetasun dinamiko funtzionalaren joerak. Hitz gutxitan esateko, honetan datza joera hori: hitzez hitzeko itzulpena baino gehiago, adiera bizia kontuan hartzean; baliokidetasun formala baino gehiago, adierari dagokion baliokidetasuna kontuan hartzean; jatorrizkoaren hizkera ongi eta leial ulertu eta interpretatu eta, xede hizkuntzaren izaera kontuan hartuz, mezua era argian eta bizian ematean.

Joera hau, EABren itzulpenean, biziki areagotu zen Biblia osoa euskaratzeari ekitean, 1986tik aurrera.

Kontua zera da: eskuarki ondo ulertu gabe erabili ohi diren terminoak, esapideak eta esamoldeak, xede-hizkuntzan era argian eta ulergarrian eta sarkorrean ematea; izan ere, Bibliaren irakurleak ez du zertan izan exegeta edo teologo. Joera honen adibide batzuk emateko, hona: “justizia” ordez “salbamen-indarra” erabili da (Erm 3,21), “justifikatu, justifikazioa” ordez “Jainkoak onartu” erabili da (Erm 3,24.28), “tradere, traditio” euskaratzeko “eskualdatu” esan da (1 Ko 15,3)…

Esandako irizpide horrez gain, baina hari beretik, beste hainbat puntu landu dira:

–esaldi luzeak puskatu egin dira;

–puntuazioa oso kontuan hartu da, testua ahalik eta ulergarrien egiteko;

–askotan subjektua esplizitatu egin da; adibidez, “bere merezia hartuko du, Jainkoak ez baitu bereizkeriarik egiten” (“Jainkoa” gehitu da: Kol 3,25); “dohain hau eman dizu Jainkoak (“Jainkoak” gehitu da: Flp 1,29).

Hiztegia eta aipatu beste irizpide horiek ez ezik, jatorrizko testuko irudi literarioak (metaforak, aliterazioak, paralelismoak…) itzultzeari ere arreta berezia eskaini zaio. Horretarako, laguntza handikoak izan dituzte inguruko beste hizkuntzetan emandako irtenbideak.

Hitz batean esateko, sinplekerian eta geldotasunean erori gabe, itzulpen laua, argia, bizia egin nahi izan da. Vatikano II.a kontzilioko Dei Verbum-ek (22. zk.) ere hala eskatzen du: Biblia erraz irakurtzeko aukera izan behar dutela fededunek.

Itzulpen hauen inguruan egin diren argitalpenei dagokienez, hona zerrendatxoa: EAB Itun Berria (I.B) (2. argit. 1987), EAB San Joanen ebanjelioa (1983ko EAB I.B.tik hartua, 1988), EAB osoa (formatu handia, 1994), EAB I.B hiru eleduna (grekoa, latina, euskara, 1995), EABko Pasarte Aukeratuak (bi CD 1997), EAB I.B. (oraingoan 1994ko EAB osotik hartua, 1997), EAB osoa (formatu txikia, 1998), EAB osoa (formatu txikia, 2001), EAB osoa (formatu handia, 2. argit. CDarekin batean, 2004an argitaratua, baina 2006an plazaratua, CDaren zain egon ondoren), EAB osoa Interneten (2006ko ekainean; besteak beste, www.biblija-net), EAB I.B. (EAB osotik hartua, 2. argit. 2006), EAB osoa (formatu txikia, 2008), EAB I.B. (EAB osotik hartua, 3. argit. 2009).

Aipatu argitalpen gehienak, Euskal Herriko bost elizbarrutien eta Madrileko Biblia Elkarte Batuak-en artean egin dira.

Azkenik, neure iritzia askotan agertu izan dut, baina baditut bi kolkoan gorde izanak. Batetik, Elizen Artekoa izanik, argibide asko dituen arren, Bibliako pasarteak zein bere testuinguruan jartzeko eta herriari ulergarri egiteko azalpenak falta ditu. Bestetik, taldeko lana izanik, azken ukitu gozoa eman liezaiokeen eskuaren lana falta zaio; nolabait esateko, Orixe-z ari dela, On Manuel Lekuonak⁶⁴ bere testu osoan iradokitzen duena, baina zehazki puska honetan: «Amar-amaika urtetan −oraindik jakintzan ondo “jantzi” gabe− irten izan gera gu geren etxeetatik, “estudietan” joan izan geranik geienok. Zortzi urteren bentaja atera izan zigun guri Orixe´k gai ortan». Exegetak, itzultzaileak oro har, arriskua izan ohi du, printzipioa printzipio eta asmoak asmo, gaur eskaintzen diguten itzultzaile automatikoek bezala jokatzeko, gehiegi pentsatu gabe, a quo testukoa ad quem testuan egin nahi bada, buruak prozesatu egin behar izaten duela; nolabait esateko, jatorrizko testua hartu eta buruko errotarria bueltaka jarri behar izaten dela. Uste dut, EABri azken esku hori falta zaiola, Lekuonak iradoki duen hori, etxean, lagunartean eta liburuetan euskararen bustialdi sakona eta bizia hartu izan duen baten eskuaren falta.

 

8. Marcel Echehandy (1932)⁶⁵

 

Marcelek Testamentu Berria argitaratu zuen lehenik, 1999an, eta 2001ean 2. argit. EABko I.B. lapurtar-baxenabartarrera egokituz. Laster, bide beretik aita Junes Casenave-Harigilek Xuberoko euskalkiarat egokitua eman zuen argitara Marcelek (2002): Batarzün Berria.

Hasiera batean, horretan planto egitekoan izan bazen ere, bizkarralde handia izaki eta, laster heldu zion Marcelek bide beretik Biblia osoa egokitzeari. Esan dezadan, Marcel ez dela konformatu hizkera batetik beste batera pasatzearekin. Jatorrizko testuarekin erkatu eta egiaztatu nahi izan du guztia. Gizon ikasia eta trebea baita Bibliako hizkuntzetan: hebreera, arameera, grekoa. Eta Biblia osoa eman digu 2007an (2008an plazaratua), Madrileko Biblia Elkarte Batuak-en baimenarekin, Testamendu Berriaren kasuan egin zuen bezala

Testamendu Berria asko zabaldu da Ipar Euskal Herrian. Hainbeste ez bada ere, hala ari da gertatzen Biblia osoarekin. Arrazoi osoz; hain herrikoia, hain aparta, hain atsegina da Marcelen euskara! EABren kasuan aipatu dudan On Manuel Lekuonarena, ondo, oso bikain bete du Belokeko beneditar honek.

Egokitzapen lan hauetan hasi aurretik, eginak zituen Marcelek Bibliako beste itzulpen batzuk: Hasera (hebrearretik euskararat itzulia, Elkar, 1979; badu Sarrera luze bat; oharrak bestek eginak dira), Jalgitza eta Lebitikoa (hebrearretik euskararat itzulia, Elkar, 1985; badu Sarrera bat; oharrak Marcelek beste batekin eginak dira), Jondoni Pauloren Gutunak (grekotik euskararat itzuliak, Elkar, 1983; Sarrera bana eskaini die; oharrak Marcelek beste batekin eginak dira), Hebrearrei gutuna eta Jakoberen-Petriren-Joaniren-Judaren gutunak eta Apokalipsia (grekotik euskararat itzulia, Elkar, 1991; Sarrera eta Oharrak beste batzuek eginak dira).

Marcel Etchehandy Nafarroa Behereko Eiheralarre-n jaioa da; haurtzaroan ondotxo zaildua etxeko artzaintzan eta laborantzan. 1942an, Lapurdiko Ahurti (Baionatik 20 km inguru) herrixkan, gaintxo batean, kokatua den Beloke beneditar monasteriora jo zuen. 1957an apaiztua. Ordudanik hainbat kultur lanetan ibilia; besteak beste liturgiako testuen itzulpenean. Berak aitortu bezala, liturgiako biblia-testuek sakristiako zokoan gelditzeko arriskua zutela eta, Biblia herrian zabaltzeko, beste zerbait egin beharra zela gogoan zuela, 1967an −35 urteko zela− Palestinara jo zuen hebreera ikastera. Ondoren, Erromako Instituto Biblico-ra joan nahi, baina han aurrez teologiako lizentzia eskatzen zutela jakinik, 1968ko udazkenean Estrasburgora joan zen teologian eskolatzera (1968-1968 bitartean han). Orduan, bai, orduan Erromara Bibliako ikasketak egitera (1969-1972). Hangoa lorturik, Belokera, bere aspaldiko gogoko lanari ekiteko.

Lan hau bukatua nuela, jakinarazi dit Marcelek ezarria duena bere Biblia osoa Interneten; helbide hauetan : http://amarauna.org/biblia/ edo http://diocese-bayonne.org

 

 

Azken hitza

 

         Biblia Euskal Herriko Historian hau nola garatuko hasi nintzenetik, gogoetagai bizi gertatu da nire baitan puntu hori. Maila abstraktu edo/eta zabaletik maila biziagora eta pertsonalagora pasatu da, eta maila bizi eta pertsonal horretatik zabalago hartara.

Maila bizi eta pertsonala. Neure buruari galdera hau egitera eraman nau: zer, nor, norengan sinesten zuten gure aittak eta amak? Eta, Euskal Herriko familia asko eta askotara transferri datekeen erantzun honetara iritsi naiz.

Izango (izan) zuten argibiderik familian norbait jaiotzean/hiltzean, egun osoa lanean ematean eta iluntzean sukaldean atsedentxo bat hartzean, eguzkiaren distira, ilargiaren ipurtargia eta izarren argizuzi-ugaritasuna sumatzean, aldapan gorako arnasestua eta aldapan beherako belaunen larria sentitzean, telebistarik eta irratirik gabeko ingurune estu hartako berri bakanak entzutean; bai, argibide asko barruak eragiten zien galdera sakonari erantzuteko. Izango (izan) zuten argibiderik ezin baztertua zuten igandeko mezan, iluntzeko familia osoaren arrosarioan, amak irakurriko zuen Argi Doneako⁶⁶ orritxoan, bai. Baina nago, gustura hartu izango zutela, eskura izan bazuten, Itun Berriko orrietan aurkitu ahal izango zuten Jainkoaren Hitza.

Gogora etorri zait langile handia eta kristau zintzoa izan zen emakume harena ere. Azken arnasa eman baino ordu laurden bat lehenago, «salbatuko al naiz» galdetu zidan harena. Neure iritzia eta erantzuna eman niolarik, «hau poza» erantzun zidan harena. Baina nago, bere bizitzan Itun Berria irakurtzeko aukera eta zoria izan balu, niri ezer galdu beharrik izan gabe, gogora bizi-bizi ekarriko zuen honek gogobeteko zuela: «Hau guztia egia dela baieztatzen duenak dio: “Bai, laster nator”». Dudarik gabe, erantzun bizi hau aterako zitzaiolarik: «Amen! Zatoz, Jesus Jauna!» (Apokalipsia 22,20).

        

 

OHARRAK

 

1. Kintana, Xabier, «Gure Testamentu Berriaren Aurretiko Zaharrak», in Leizarraga, Joanes, Nouveau Testament Basque, Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Navarra, 2007, 49-131 or. (Leizarragaren testuaren ondoren).

2. Ormaetxea, Nikolas, Orixe, Idazlan Guztiak III, Eusko Jaurlaritza – Etor Argitaletxea, 1998, 347-349; 355-356;439-442. (Berraipatzeko: Orixe III)

3. Orixe III, 442-446 or.

4. Irizar, Ramon, “Elizen Arteko Biblia, Berriro”, in Senez 23, 2001, 41-58 or.

5. 1968an EDILIk egindako argitalpena dut esku artean.

6. Jedin, Hubert, Manual de Historia de la Iglesia IV, Bercelona, Edit. Herder, 1973, 567. or.

7. Jedin III, 1970, 237. or.

8. Jedin III, 474. or.

9. Bihlmeyer, C. −Tuchle, C., Histoire de l´Église III. L.Église des Temps Modernes, Salvator – Mulouse, 1964, 118. or. (Berraipatzeko: Bihlmeyer)

10. Pedro Axular, Gero, Jakin, Arantzazu, Oñati 1976, 13. or. (Aita Luis Villasantek prestatu argitalpena) (Berraipatzeko GERO).

11. Artola, Antonio M. − Sánchez Caro, José Manuel, Biblia y Palabra de Dios, Verbo Divino, Lizarra, 1992, 426. or.

12. Rementeria, J.M. (1975) “Euskal «Kristau Ikasbideen» historia laburra”, in: Nimegako Katekesi Institutua. Kristau Ikasbidea. Oñati: Jakin. XX.

13. Barberá, Carlos F., Los pequeños teólogos, Alander revista nº 262 Versión digital, noviembre 2009.

14. Orixe, Urte Guziko Meza Bezperak, Garikoitz´tar Laguntzaileak Argitaratua, Askain, Ipar Euskal Herria, 1950.

15. Tellechea, José Ignacio, Ignacio de Loyola, solo y a pie, Ediciones Sígueme, 11 Edición, Salamanca 2009, 255. or.

16. Intxausti, Joseba, “Leizarraga eta Leizarragatarrak (1563-1571), Erreforma-Kontrarreformetako Ilun-Argitan”, in RIEV Año 43. Tomo XL, Nº 1 (1995), 153. or. (Berraipatzeko: Intxausti, Leizarraga).

17. GERO, 13. or.

18. Bihlmeyer, 118. or.

19. Ugalde, Martin, Nueva Síntesis de la Historia del País Vasco, Sendoa Argitaldaria, Donostia, 1983, 184. or.

20. Tellechea 251. or.

21. GERO.

22. Ormaetxea, Nikolas, Orixe, Idazlan guztiak I Sorkuntzazkoak, Eusko Jaurlaritza, Etor Argitaldaria, Arduraduna: Paulo Iztueta. (Berraipatzeko: Orixe I).

23. Michelena, Luis, Historia de la literatura vasca, 2ª ed., Erein, Donostia, 31. or.

24. Nimegako Katekesi Institutua. Kristau Ikasbidea. Oñati: Jakin Arantzazu, 1975.

25. Barberá, Carlos F., Los pequeños teólogos, Alander revista nº 262 Versión digital, noviembre 2009.

26. Bi hauek dira eskurakoienak: Lehena: Ioannes Leizarraga, Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria…, Euskaltzaindia, Bilbo, 1990; 1900ean Hugo Schuchardt-ek, Theodor Linschmann-en laguntzarekin, argitaratuaren faksimila da; hasieran badu H. Schuchardt-en testu filologiko argigarri luzea, lehenik alemanez eta gero espainolez; baita «Índice de nombres propios», Schuchardt-en aipatu testuari dagozkienak; baita «Índice de términos vascos», hauek ere Schuchardt-en aipatu testuari dagozkienak. Bigarrena: Joannes Leizarraga, Nouveau Testament Basque, CAN (Caja Ahorros Navarra), 2007. Aipatu Kutxak 2005ean enkante batean Londresen lortutako jatorrizko ale baten  faksimila da; bukaeran lau lan argitzaile dakartza: Pérez Ollo, Fernando, El ejemplar regio de un libro real; Kintana, Xabier, Gure Testamentu Berriaren aurretiko zaharrak (berraipatzeko: Kintana, Leizarraga); Knörr, Henrike, Joanes Leizarraga: Vida y Obra; Peillen Karrikaburu, Txomin, La Réforme: Un humanisme. (Azken obra hau CAN-ek berak banatzen du).

27. Guztietan zehatzena: Intxausti, Leizarraga // Akesolo, Lino, Euskera eta Biblia, in Idazlan Guztiak II, Larrea-Zornotza, 1989, 823-903 or. (Prestatazilea: Julen Urkiza); lehenago: «Joannes Leizarraga. Testamentu Berriaren leenengo euskeratzaillea», in Jaunaren Deia, 33. zk., 1971, 271-283 or. // berariaz, Biblia-liburu guztiez-edo ari delako: García Trujillo, Sebastian, Euskarazko Bibliak, GERO, Mensajero, Bilbo, 1999: Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria (1571), 19-30 or. (Berraipatzeko: Trujillo)// azkenik, honen aurreko oharrean, 26an, aipatu bi obretan ageri diren lanak.

28. Kintana, Leizarraga, 75-76 or. Julio II.a aita santuak eman omen zuen eskumikatze-buldaz baliatu zen Fernando II.a (1452-1516) Gaztelako erregea Nafarroa Garaiko bere konkista sendotzeko; buldarena, ordea, ez da gauza segurua.

29. Intxausti, Leizarraga, 153. or.

30. Orixe III, 202. or, 255. or.

31. Haraneder, Ioannes de, Jesu Christoren Evangelio Saindua, Patxi Altunak paratua, Euskaltzaindia, Bilbao 1990, 1-2 or. (Berraipatzeko: Haraneder).

32. Akesolo, Lino, «Protestanteen euskerazko bibli-itzulpenak», in Jaunaren Deia 34 zk., 1971, 19-22 or. // Akesolo, Lino, Euskera eta Biblia, in Idazlan Guztiak II, Larrea-Zornotza, 823-903 or. (Berraipatzeko: Akeso II) // Trujillo 33-42 or.

33. Akesolo, Lino, «Protestanteen euskerazko bibli-itzulpenak», in Jaunaren Deia 34 zk., 1971, 22-29 or. // Akesolo II.

34. Haraneder 1. or.

35. Altuna, Patxi, Atarikoa, in Haraneder III-XXI or. // Akesolo, Lino, in Jaunaren Deia, 35. zk. (1971), 86-89 or. // Akesolo II. // Trujillo 43-48 or.

36. Larramendi, M., Diccionario trilingüe, 1. liburukia, XXI.

37. Altuna, Patxi, a. l. XIV. or.

38. Altuna, Patxi, Atarikoa, in Haraneder III-XXI or. // Akesolo, Lino, in Jaunaren Deia, 35. zk. (1971), 86-89 or. // Akesolo II. // Trujillo 43-48 or.

39. Orixe III, 255. or.

40. Michelena, a.l. 127-131 or.; Trujillo 53-63 or.

41. Duvoisin, Jean, Bible Saindua, edo Testament Zahar eta Berria, Duvoisin kapitainak latinezko Bulgatatik lehembiziko aldiko Laphurduko eskarara itzulia. Luis-Luziano Bonaparte printzeak argitara eman. Editorial La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, 1972. Lino Akesoloren Irakurleari delakoa du hasieran (Berraipatzeko: Duvoisin).

42. Duvoisin, Akesolo, Irakurleari, XII-XIII or. (Ez du ematen idatzi dudan aipamen hori Duvoisin-ek euskara-molde horretan emango zuenik; jatorrizkoa ezin aurkitu izan dut).

43. Uriarte, Jose Antonio aita fray (1812-1869), Biblia edo Testamentu Zar eta Berria. Latiñezco Vulgatatic Lembicico aldiz Guipuzcoaco Euscarara itzulia. Luis-Luciano Bonaparte Principeac eta Don José Antonio de Azpiazu Guipuzcoatarrac Lagunduric. Londresen 1859. Baina segidako liburu hauek bakarrik argitaratu zituen Bonapartek: Hasiera, Irteera eta Lebitarrena 17. kap. arte (hau barne). // Uriartek egindako Biblia osoaren itzulpena Deustuko Unibertsitateak argitaratu du; ik. «Bonaparte Ondareko Eskuizkribuak: Gipuzkera, sei liburuki…». // Trujillo, 71-80 or. // Akesolo, Lino, in Jaunaren Deia 35. zk. (1971) 91-84 or. // Akesolo II.

44. Liturgi itzulpen hauetaz ikus zehaztasun batzuk: Eustasio Etxezarreta, Eliz testuen itzultzaileak, in Itzulpen Antologia III, EIZIE 2002, 19-33 or. (hiru euskalkietako adibide-sail bat barne) // Akesolo III, Liturgiako itzulpenak 866-887 or..

45. Amundarain, Dionisio, Euskara batua eta liturgia Euskal Herrian, Azpeitiko www.erabili.com 2009-10-22.

46.- Orixe III, 347-349 (gaztelaniaz), 355-356, 425, 442-446, 446-447 // Trujillo 81-90 // Akesolo II // Mitxelena, L., «Olabide, Itun zar eta berria», in EGAN, 1959 (1-4),85-94 or. // Ordenagailuak /r/ kakodunik onartzen ez didanez, hemen eta besteetan /r/ bikoitza erabiliko dut.

47. Orixe III, 442-446.

48. Orixe III, 443.

49. Akesolo II, 866-887.

50. Akesolo II, 866-887.

51. Lafitte, Pierre, «Biblea Euskal Herrian», in Euzko Gogoa, 1958, 499.or.

52. Akesolo II, 866-887.

53. Trujillo, 91. or.

54. Michelena 150-153 or.

55. Marcel Etchehandyrekin (2008-03-27) izandako solasaldi luzea bildu nuen «Bibliaren tradizioa pil pilean Ipar Euskal Herrian», eta Azpeitiko www.erabili.com web orrian zintzilikatu.

56. Trujillo 97-100 or. // Akesolo III, 187-190 or.: Jaime Kerexeta, Bibliaren euskeratzaile, Hitzaldia.

57. Ik. lantxo honetan berean 1. atalean.

58. Etxezarreta, Eustasio, «Liturgiako Itzulpen Batzordearen Itun Berria», in SENEZ 1988, 1-2, 111-126 or. (berraipatzeko: Etxezarreta SENEZ) // Etxezarreta, Eustasio, «Eliz testuak», in Itzulpen Antologia III, EIZIE, 2002, 19-21 or. // Akesolo II, Liturgiako itzulpenak.

59. Ik. lantxo honetan berean SALMOAK, «6.2.7. Xabier Diharce» azpiatala.

60. Etxezarreta SENEZ, 113. or.

61. Etxezarreta SENEZ.

62. Amundarain, Dionisio, «Euskara batua eta liturgia Euskal Herrian», in www.erabili.com  2009-10-22.

63. Intxausti, Joseba, «Euskarazko biblien historiaz», in Euskera 1994, 1, Euskaltzaindia, 299-314 or. // Amundarain, Dionisio, «Elizen arteko Bibliaren itzulpen taldea», in SENEZ, 1988, 1-2 zk., 97-109 or. // Irizar, Ramon, «Elizen Arteko Biblia, berriro», in SENEZ 2001, 23. zk., // Amundarain, Dionisio, «Elizen Arteko Biblia», in Itzulpen Antologia III, EIZIE, 2002, 37-40 or. // Irizar, Ramon, «Elizen Arteko Biblia. Talde lanean», in Itzulpen Antologia III, EIZIE, 2002, 41-58 or. (jatorrizko testuaren eta EABkoaren adibide-saila dakar).

64. Lekuona´tar Manuel, «Itzaurrea», in Orixe, Salmutegia, Lazkaoko Beneditarrak, 1967, VII-IX or.

65. Amundarain, Dionisio, «Bibliaren tradizioa pil pilean Ipar Euskal Herrian», in www.erabili.com  2008-07-02.

66. Balzola, Prantzisko, Argi Donea, 3. argitaldia, Itxaropena Argitaldaria, Zarautz, 1932. Ama 1966-04-27an joan zitzaigunean, neuretzat hartu nuen haren liburua, idazkitxo hau ezarri niolarik: «Amundarain-dar Dionisio nere ama maite zanaren oroigailutzat, bizi osorako».

 

OHARRA. Gasteizko “Facultad de Teología del Norte de España”ko “Scriptorium Victoriense” aldizkarian euskaraz eta gaztelaniaz argitara emana (Volumen LVII, Nº 1-2, 2010 Enero-Junio). Nire oraingo honetan aldaketatxo batzuk eginak. Ezarri dute Azpeitiko web orrian ere: www.erabili.com (aski da “Bilatu”n Dionisio amundarain idaztea)